ప్రాంజలి ప్రభ ..MALLAPRAGADA ( అంతర్జాల తెలుగు పత్రిక ): ఛందస్సు 600 ...

తెలుగు భాష నేర్చుకుందాం 15 /3

600 ..అలిగిన అలలే స్వ సంద్రమే

తలవని తరమే స్వ మాయలే

పిలవని పరమే స్వ బుద్ధులే

కలవని కధలే స్వ కర్మలే

601..పలుకుల మనసే స్వభావమే

థళుకుల మెరుపే స్వధర్మమే

కులుకుల వరమే స్వలక్ష్యమే

మలుపుల కరునే స్వ కర్మయే

602.. ఒకటని ఒకటేను పొందుటే

శకటము సెగ దెబ్బ ఉండుటే

తకధిమి తక తోం త నాట్యమే

తికమక తిక ఉండు రోగమే

603.. వికసిక కధలన్ని రాగమే

మకతిక తరుణమ్ము శాంతమే

తకధిమి కలలన్ని భావమే

ఒకటికి ఒకటేను ఓర్పుయే

604..సరిగమ సతి పాటలే మనో

మురిపము మను వాడి నోడికే

సిరి కలసియు వేడుకే కధా

చరితము మది సంతసం కదా

605.. పదనిస పతి మాటలే కళా

యద వినయపు సేవలే కధా

కధ కళ కిల అవ్వుటే సదా

రొద మది రమ కోరుటే కదా

న న ర ల గ ;; III III UIU IU

మీ విధేయుడు మల్లాప్రగడ రామకృష్ణ

--(())--

రామాయణము 606..నవరస భరితము రాముని చరితము కనివిని యెరుగని పావన కథనము దశరధ సుతుడను రాముని సహనము అనుకువ తరుణము కోరిక పదిలము 607..మనిజన కదలికలే ఇవి పయనము వనమున నిలయము తండ్రి తలుపులు గ అభిమతమని తలచి లక్షణ వసుధతొ ఉపకర పలుకులు తెల్పుచు నగరము 608..విడిచి యు వెడలెను ముగ్గురు అడవికి ఋషి గణ ప్రియ సతి సౌఖ్యము తలచియు అణువణువు కలిసి ఆశయ వినయము మనివరుల జపము రక్కసుల భయము 609..పుడమియు తలచెను పుత్తడి హరిణిని ఫలముగను అడుగరాముడు కదిలెను మృగమని తరిమియు భాణము వదిలెను గిలగిల అరుపుతొ జానకి సుమిత్రునె 610..మరణపు పలుకులు సీత భయపడెను తడవున సుమిత్రుని దూషణ పలుకులె వినబడుట వలన భాత్రుని కలువుము అనునయ సుఖము కు ఆశలు వలదులె 611..పరుషము పెరిగియు రేఖలు మలిచెను విధిననుకరణతొ దాట వలదుఇక వదిన పలుకులకు వెళ్ళెను సుమిత్రుడు భయము వదల వలె దానవుల పలుకు 612..వదిన పలుకులకు వెళ్ళెను సుమిత్రుడు భయము వదల వలె దానవుల పలుకు ఇక కలిసెను పురుషోత్తమ మనసును దశరధ తనయుడు మాయయు యిదియనె 613..ప్రవరుని వలెనులె రావణ పిలిచెను శృతిలయగ భవతి భిక్షయు అడిగెను తరుణియు పలకలొ భిక్ష తొ కదిలెను దశముఖుడు పిలచె దాటె శరళమును 614..భగవతియు కృపయు లేక పుడమినునె దశముఖుడుగ పెకలించెను పుడమినె కరములతొ గగనమే కదిలెనపుడు స్థితి గరుడుయగు జటాయువు సమరము నవరస భరితము రాముని చరితము కనివిని యెరుగని పావన కధనము ఛందస్సు...III III IIU III III విధేయుడు మల్లాప్రగడ రామకృష్ణ

615 ..శ్రీ మాత యనుచు వేడెద... శ్రీ కరమును పొందెన్

శ్రీ లక్ష్య మనుచు కోరెద ... శ్రీ పలుకు నెపొందెన్

శ్రీ శక్తి యనుచు మోక్కెద.. శ్రీ మనసును పొందెన్

శ్రీ యుక్తి యనుచు తెల్పెద... శ్రీ కళలను పొందెన్

616 ..కాలమ్ము ఇదియె వేడుక - కార్యము కమనీయం

తాళమ్ము ఇదియె ధర్మము - తన్మయ భవదీయం

గాలమ్ము ఇదియె వేయగ - గమ్యము చిరుహాసం

జ్వాలమ్ము ఇదియె నీదియు - జాతర కలవైనం

617 ..చూపాలి మనసు ధైర్యము - చూపులు కదిలేలే

పాపాల వలన మౌనము - ప్రాకృతి విధి లీలా

కోపాలు వలన తిప్పలు - గోప్యము అనలేవే

తాపాలు వలన జీవము - తామస కళ చూపే

618 ..ఊరంత కదిలె పండుగ - ఊపిరి తరుణానా

ఘోరమ్ము జరిగె నప్పుడు - గుప్పున పొగలాయే

నేరమ్ము జరిగె చప్పుడు - నీడలు పరుగాయే

వైరము జనుల మధ్యన - వైనము కదలాయే

619 ..మౌనమ్ము మనసు జేరగ - మోక్షము సహజమ్మే

దానము వలన ధర్మము - దాస్యము తరుణంమే

మానము మనిషి మానస - మార్గము సహనమ్మే

ప్రాణము యనెడి సేవలు - ప్రాభవ మగు దేవీ

.జ్ణానవృత్తము .త న భ భ స గ ..యతి..10

***

గులాబీ మూల వృత్తము

(జ ర న భ భ ర వ -10 యతి)

===

భరించు జీవితం సమయపాలన వేడుక మౌనమే యగున్

వరించు దేహమే వినయ వాహిని ధైర్యము దాహమే యగున్

తరించు మంచులా కరిగి తాపము కోపము సంద్రమే యగున్

ధరించు శుభ్రమైన నగ దాహము తీర్చును ధన్యతే యగున్

===

గలాబి పూసుగంధమును గ్రోలు మనోహర బంధమున్ గనన్

విలాస వంతమౌ విమల,వేడుకయై కనువిందు గూర్చుచున్

విలక్షణంబుగన్ సుగుణ సుందర నందన విందులయ్యెనా

మిలింద రాగరమ్యసుధ మిన్నున జేరె ప్రమోదవీచికల్!!

---

"శంకరాభరణే --(ర స య త త గ గ..17/10..

వేంకటాద్రినివాసనాధంపీయూషసాదృశ్యదేవం ,

సంకటార్తినిహంతృవిష్ణుంసాయుజ్యదాతారమీశమ్..

కింకరప్రజన్యసేవ్యంగీర్వాణపూజ్యం రమేశం ,

పంకజాక్షమహం సుషేణంప్రపద్యేహస్తావలంబమ్ !!! "

దానవైభవమేనుకీర్తీ ధర్మమ్మె సత్యమ్ము వైనం

మానమై సహనమ్ము గానే మాధుర్య మాంగళ్య బంధం

ప్రాణమై విజయమ్ముదీప్తీ ప్రాభల్య ప్రాధాన్య మిచ్చేన్

గానమై మనసంత విద్యే గమ్యమ్ము ధైర్యమ్ము రాగం

" కోమలవృత్తః -- న జ జ య ..12/8( 1,3 పాదయోః );

జ భ స జ గ..13/9(2,4పాదయోః )..

హరవిదయాత్తమహౌజసలబ్ధం

సురైర్హిమంత్రజ విధిసూక్తజపప్రభమ్..

హరిసురపూజ్యమహాగణనాథం ,

ప్రవేదపూజితగణపంనమామ్యహమ్ !!! "

----

మోటక-తోటక వృత్తములు

మోటకము లేక మోటనకము - నాట్యశాస్త్రము

తోటకము (ఛిత్తక, నందినీ, భ్రమారావళి) - నాట్యశాస్త్రము, పింగళ ఛందస్సు

1 Co

దోధక తామరసములకు కూడ ఒక్క లయయే!

దోధకము కూడ ఒక పురాతనమైన వృత్తమే. ఇది పింగళ ఛందస్సులో, రత్నమంజూష, వృత్తజాతి సముచ్చయములలో పేర్కొనబడినది. దీనికి తరంగకము, భిత్తకము అని కూడ పేరులు గలవు. దీనిని వరాహమిహిరుడు మొట్టమొదట వాడినట్లున్నది. దోధకమునందలి మొదటి గురువును రెండు లఘువులుగా చేసినప్పుడు మనకు తామరసము లభిస్తుంది. దీనిని జయకీర్తి హేమచంద్రులు పేర్కొన్నారు. వీటి గతి నాల్గు మాత్రల చతురస్రగతి.

దోధకము - భ/భ/భ/గగ UII UII - UII UU

11 త్రిష్టుప్పు 439

తల్లికి మించిన - దైవము లేదా

తెల్లని వస్త్రపు - దేవత గాదా

మల్లెల మాలల - మాయని గంధం

బెల్లెడ నిండుచు - నింపు నొసంగున్

ప్రేమ విశాలము - ప్రేమ గభీరం

బీమది దీపము - ప్రేమకు దేవీ

యామని పూవుల - యందము చందం

బీమధు మాసము - ప్రేమకు గుర్తే

రాముని రూపుకు - రంగుల లాలీ

సోముని కాంతికి - సొంపుల లాలీ

కాముని నవ్వుకుఁ - గమ్మని లాలీ

దేముని బిడ్డకు - దీవెన లాలీ

తామరసము - న/జ/జ/య IIII UII - UII UU

12 జగతి 880

మనసు తలంపుల - మల్లెలు నీకే

కనులను దివ్వెల - కాంతులు నీకే

తనువను తీవియ - తావియు నీకే

విను మిఁక నాహృది - ప్రేమము నీకే

సరసునఁ దామర-సమ్ముల యందం

బరయఁగఁ గన్గవ - యయ్యెను నీకో

వరమిడు లక్కిమి - వల్లభ నీయా

కరములతో మము - గావుము సామీ

ప్రియతమ కల్వలు - విచ్చెను నీకై

నయమగు నీరవ - నక్తము నీకై

వయసిడు వెన్నెల - వన్నెలు నీకై

రయముగఁ జేరఁగ - రమ్మిట నాకై

విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు

ఒకే లయ కలిగిన కొన్ని అతి లఘు వృత్తములు

శ్రీ (గౌ) - U

మే/మే/మా/మా/ నే /నూ / నీ

కా/కీ/కే/కీ/ కూ / కో

తా/తా/తై/తై / తో

లా/ లా/ లే/ లై/ లో

బలి (మద, మధు, పుష్ప) - II

హరి/హర/సుర/వర

తెలి/మల/తళ/తళ

కమ/లము/లమ/లము

సార (దుఃఖ, జన్ను) - UI

చేర/రార/వీర/మార

తాళఁ/జాల/జాల/మేల

కావ/రావు/దేవ/నీవు

కమల (దృక్కు) - III

కలల/కడలి/యలల/సడులు

చలికిఁ/దలఁపు/చెలియ/వలపు

కురుల/విరులు/వఱలు/సిరులు

పద్మ (నౌ, కామ, స్త్రీ) - UU

మాఁవా/మాఁవా/రావా/మాఁవా

గాన/మ్మే నా/ప్రాణ/మ్మౌనా

వ్యక్తుల్/రక్తుల్/భక్తుల్/ముక్తుల్

రజనీ (ప్రవర, రమణ, మదన) - IIU

నిశిలో/శశి, యూ/ర్వశి యే/దిశలో

కవితా/రవ మా/శివ తాం/డవమే

చెలి యా/శిలయో/వలపే/వలయో

విధేయుడు - జెజ్ఝాల కృష్ణ మోహన రావు

నేటి ఛందస్సు UIUIII - UIUIU - రథోద్ధతము

రామచంద్రునిలొ - త్యాగబుద్ధియే

రమ్యమైనదియు - రామరాజ్యమే

సౌమ్యతార్దముయు - సామరస్యమే

జామురాత్రి కళ - కామ్య మర్మమే

రాజ్యమేలుటయె - ధ్యానదీక్షయే

ఆజ్ఞ చేయుటయె - ఆశ తీర్చుటే

ప్రజ్ఞ ప్రాభవము - ప్రీతి నిచ్చుటే

ప్రజ్వలించుటయుఁ - ప్రేమ తీర్చుటే

వైరివీర రస-వైద్య మన్మథా

వీర భావ పస - వేద సద్గుణా

కార ధీర పర-గండ భైరవా

దారకీర్తి రానా - ధర్మ పండితా

కాల మాయలులె - కర్మ ధర్మమే

గాల మేయుటయె - గర్వ మర్మమే

మాల వేయుటయె - మంచి మార్గమే

వేళ పర్వముయె - వేదనమ్ముయే

ప్రేమ ప్రేమికులు - ప్రీతి చూపుటే

స్వామితీర్ధములు - చాలు ఇప్పుడే

కామితార్ధమును - కాలయాపనే

ఏమి జీవితమొ - యెందుకో కదా

నా మనస్సు నవ - నాట్య మాడఁగా

నా వయస్సు వడ - గాలి మార్పుగా

నా తమస్సు కధ - బాధ నివ్వగా

ఈ ఉషస్సు కళ - ఇచ్ఛ తిర్చగా

___****____

ఒకే లయతో రెండు వృత్తములు - రథోద్ధతా - ప్రియంవద

xUIUIII - UIUIU - రథోద్ధతము

IIIUIII – UIUIU - ప్రియంవద

ఈ రెండు వృత్తములకు ప్రతి పాదములో రెండు చతుర్మాత్రలు కాని రెండు అష్టమాత్రలు. ఇట్టి అష్టమాత్రా వృత్తములను గుఱించిన నా వ్యాసమొకటి ఈమాటలో గలదు. రథోద్ధతము చాల పురాతన వృత్తము. ఇది నాట్యశాస్త్రములో, పింగళ ఛందస్సులో పేర్కొనబడినది. కాలిదాసాది కవులు సర్గలనే రథోద్ధతములో వ్రాసియున్నారు. క్రింద భారతములోని నన్నయ వ్రాసిన ఒకే ఒక రథోద్ధతము:

హార హీర ధవ-ళాంశు నిర్మలో-

దారకీర్తి రణ - దర్ప సద్గుణా

వైరివీర రస-వైద్య మన్మథా-

కార ధీర పర-గండ భైరవా

- నన్నయ భారతము, సభాపర్వము, రెండవ ఆశ్వాసాంతము.

ప్రియంవద హేమచంద్రుని ఛందోనుశాసనములో, ఇదే వృత్తము మత్తకోకిల అని జయకీర్తి ఛందోనుశాసనములో తెలుపబడినది.

రథోద్ధతము - ర/న/ర/లగ UIUIII - UIUIU

11 త్రిష్టుప్పు 699

ఏమి జీవితమొ - యెందుకో కదా

భూమి భారముగఁ - బుట్టినానుగా

నేమి సాధనల - నేను జేయుటో

స్వామి దల్చు నది - చాలు మన్కిలో

(సాధనలన్ + ఏను)

శ్యామలాభ్రమునఁ - జంద్రకాంతిగాఁ

బ్రేమలోకమున - వెలుగు నిండెఁగా

నామనస్సు నవ - నాట్య మాడఁగా

వ్యోమమయ్యె నొక - యుత్సవమ్ముగా

ప్రియంవద - న/భ/జ/ర IIIUIII – UIUIU

12 జగతి 1400

కలల మత్తు నను - గ్రమ్ముచుండెరా

వలపు కౌగిలుల - వాలిపోదురా

చెలియ వెల్గులిడు - స్నేహదీపమే

పిలుపు వేగ విను - ప్రేమ తాపమే

ఉరము పొంగె నిట - నోప్రియంవదా

కరములన్నృపతి - కౌగిలించునో

విరహ మిచ్చు సెగ - వేడి తాళలే

నిరులులో నిదుర - యెండమావియే

విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు

ఇది కూడ మందాక్రాంతమే!

వనమయూరపు నడకతో లాలసరాగ అను సార్థకనామ గణాక్షర వృత్తము:

లాలసరాగ - న/స/ర/ర/గ IIIII UUI - UUI UU

13 అతిజగతి 1184

దినము నిను నేఁదల్తు - దేహమ్ము నీకే

మనమునను నేఁగొల్తు - మంత్రమ్ము నీవే

వనజనయనా నేను - వాంఛింతు నిన్నే

ప్రణయ మొక యందాల - ప్రస్థానమేగా

దీనికి ముందు నాలుగు గురువులను ఉంచితే అబ్రాకడబ్రా, ఇది మందాక్రాంతము అవుతుంది। కాని మామూలు మందాక్రాంతపు విఱుపులోని బరువు ఇందులో లేదు। కావున పదాల విఱుపు పద్యాలలో చాల ముఖ్యము। దీనిని సంస్కృత కవులు అర్థము చేసికొన్నారు। కన్నడ తెలుగు కవులు చేసికోలేదు। వీళ్లకు వృత్తపు చట్రము ముఖ్యము, కాని పదాల విఱుపు, పద్యపు నడక కాదు!

ఉత్తమ మైనది సమయఉ

ష్ణోగ్రత సహజమ్ముగాను పనియందేలే

గ్రమ్యత పొందే స్వచ్ఛత

తపమై పనియందులే కళ రూపము పొందే

సమస్యను పూరించుట ।।।।।।।।

బంగరు లింగకాయ గల భామిని వైష్ణవ కాంతయే జుమీ

ఉత్పలమాల

శృంగము భంగమాయణులె సొంగను కార్చుట తొందరెందుకో

వ్యంగము తెల్పుట ఇదియు వంగియు వాటము ఆత్రమెందుకో

చెంగున దూకుటే లనులె చేరువ ఉన్నది మర్చి పావుటే

బంగరు లింగకాయ గల భామిని వైష్ణవ కాంతయే జుమీ

*******

స్రగ్ధర - మహాస్రగ్ధ్ర

xUUUU IUU - IIII IIU - UIU UIUU - స్రగ్ధర

xUUUU xxx - IIIx IIU - UIU UIUU - మందాక్రాంతము

IIUUU IUU - IIII IIU - UIU UIUU - మహాస్రగ్ధర

IIUUU xxx - IIIx IIU - UIU UIUU - మందారమాల

స్రగ్ధర ఒక పురాతనమైన వృత్తము. దీనిని మొట్టమొదట అశ్వఘోషుడు కావ్యములో వాడినాడు. మహస్రగ్ధర శ్రావణబెళగొళ శాసనములో సుమారు క్రీ.శ. 700 ప్రాంతములో లిఖించబడినది. తెలుగు భారతములో రెండింటిని కవిత్రయము వాడెను. నన్నెచోడుని కుమారసంభవము స్రగ్ధరా వృత్తముతో ప్రారంభమవుతుంది.

స్రగ్ధర - మ/ర/భ/న/య/య/య UUUU IUU - IIII IIU - UIU UIUU

21 ప్రకృతి 302993

జీవమ్మీవందు రామా - చెలువపు ప్రతిమా - చిన్మయాకార రూపా

భావమ్మీవందు రామా - భవభయ హరణా - భాసితాంగప్రదీపా

దైవమ్మీవందు రామా - దినకరకులజా - దివ్యతేజోవిలాసా

త్రోవన్ జూపంగ రావా - తురితముగను నో - తోయజాక్షా సుహాసా

నీవేగాదా మురారీ - నిజముగ మదిలో - నిండుగా నుందు సొంపై

రావా నాకై ముకుందా - రయముగ నిచటన్ - రాగదీపార్చి వంపై

జీవానందా విహారీ - చెలువుల విరియై - చేరుమా కామరాజా

దైవమ్మీవే సుధాబ్ధీ - తరుణిని గనరా - దస్సితిన్ గల్పభూజా

ఇందులోని మందాక్రాంతము:

మందాక్రాంతము - మ/భ/న/త/త/గగ UUUU - IIIIIU - UIU UIUU

17 అత్యష్టి 18929

నీవేగాదా - నిజము మదిలో - నిండుగా నుందు సొంపై

రావా నాకై - రయముగ నిచటన్ - రాగదీపార్చి వంపై

జీవానందా - చెలువు విరియై - చేరుమా కామరాజా

దైవమ్మీవే - తరుణిఁ గనరా - దస్సితిన్ గల్పభూజా

మహాస్రగ్ధర - స/త/త/న/స/ర/ర/గ

IIUUU IUU - IIII IIU - UIU UIUU

22 ఆకృతి 605988

మనుజాధీశా ముదమ్మీ - మనమున గనఁగా - మాధురిన్ నీదు రూపం,

బనఘా నీవే నిజమ్మై - యమరఁగ నెదలో - హాయి హర్షమ్ములేగా

వనజాస్యా యీ లతాంగిన్ - వదలకుము, సదా - వాంఛతో నుందు నీకై

విను నాయీ విన్నపమ్ముల్ - విరహము సయిచన్ - బ్రేమలో మాడిపోదున్

మదిలో నీవే సుగమ్మై - మధురముగను నా - మాయలో నన్ను ముంచన్

సదనమ్మందున్ స్థితమ్మై - సరసతను మహా - స్రగ్ధరుండై వెలుంగన్

ముదమయ్యెన్గా నవమ్మై - పులకలు గలిగెన్ - మోహనా ముగ్ధరూపా

యిదియే గాదా నిజమ్మై - యిహమును బరమున్ - నిత్య సత్యప్రదీపా

ఇందులోని మందారమాల (లలితాక్రాంత):

మందారమాలా - స/త/న/య/య/య IIUUU - IIIIIU - UIUUIUU

18 ధృతి 37860

మదిలో నీవే - మధురముగ నా - మాయలో నన్ను ముంచన్

సదనమ్మందున్ - సరసత మహా - స్రగ్ధరుండై వెలుంగన్

ముదమయ్యెన్గా - పులక గలిగెన్ - మోహనా ముగ్ధరూపా

యిదియే గాదా - యిహము బరమున్ - నిత్య సత్యప్రదీపా

హోలీ పండుగ రాత్రి పున్నమిలో రాసక్రీడకు చర్చరీనృత్యమును చేసేవారట. ఈ చర్చరీ నాట్యమునకు అనువైన వృత్తము తో(త్రో)టకము అని నేను చదివియున్నాను. క్రింద కొన్ని పద్యములు ఈ వృత్తములో. తోటక వృత్తమునకు ప్రతి పాదములో నాలుగు స-గణములు. తెలుగులో అక్షరసామ్య యతిని తొమ్మిదవ అక్షరముపైన ఉంచుతారు. నేను పాదమును రెండు అర్ధ భాగములుగా విఱిచి ఏడవ అక్షరముపై యతిని ఉంచుతాను.

తోటకము - స/స/స/స IIU IIU - IIU IIU

12 జగతి 1756

ఇది పున్నమిరా - యిది వెన్నెలరా

యిది రాతిరిరా - యిది రమ్యమురా

యిది పాటకమే - యిది త్రోటకమే

యిది పూవులతో - మృదు నృత్యమురా

వని బృందమురా - బహు చందమురా

వనమోహినులే - వనమోహనులే

పినవారలతోఁ - బెదవారలతోఁ

గను విందగురా - కళలీనునురా

మధుసూదన రా - మధుమాసములో

మధువీయఁగ రా - మధుచంద్రికలో

మధురమ్ము గదా - మది నింపు సదా

మధురాకృతిలో - మధురాధిపతీ

నయగారముతో - నటనమ్ములతోఁ

బ్రియ పాడుదమా - విన మాధురితో

వయసాసొగసే - వలపాతలఁపే

జయమంగళ మీ - జగమందుఁ గదా

మురియంగ సదా - ముదమిచ్చును చ-

ర్చరి వెన్నెలలో - సరసమ్ములతో

హరి వృత్తములో - నగు కేంద్రముగాఁ

గరతాళములం - గడు మోహనమై

కాకవిన్ వృత్తము "సోయగంపువల"

UII UIU III - UII UII UIUIU - ఉత్పలమాల 20 కృతి 355799

UII UIU III - UII IIII UIUIU - కుసుమవిలసితము 21 ప్రకృతి 720343

UII UIU III - UII IIII UIUIIIU - సోయగంపువల 23 వికృతి 3866071

సోయగంపువల - భ/ర/న/భ/న/జ/భ/లగ

UII UIU III - UII IIII UIUIIIU

23 వికృతి 3866071

చూడకు నీవు నన్నటుల - సుందరి యెడఁదయు నిల్చిపోవును గదా

వాడిగ నుండు చూపు లవి - వంతల మునుగఁగఁ జేయు నొక్క త్రుటిలో

వేడిగ నుండు తూపులవి - వేగము తనువును వేగఁజేయుఁ గద నా

వాడని ప్రేమ పుష్పమిది - భాషల మలచఁగ సాధ్యమా ప్రియతమా

చూపులతోడ గ్రుచ్చకుము - సొమ్మసిలును హృది సోయగంపు వలలోఁ

జేఁపయు తాళలేక పలు - చిందుల నిడు వవశత్వమొంది సెలలోఁ

దాపము పొందె నీతనువు - తాఁకుము నిజమిది, చల్లచేయు త్వరగా

రా పథమందు నిద్దరము - రమ్యత పయనము సేయఁగా సుఖముగా

నీవొక తార యభ్రమున, - నేను మఱొక యుడువౌదు నాపరిధిలో,

నీవిధి యీడ్వఁ ద్రోవలవి - యేకముగ నిపుడు మారె నబ్బురముగాఁ,

గావున జంట తారలకుఁ - గక్ష్యలు నొకటిగ నయ్యెఁ, బోవుదము రా,

జీవితయాత్రలోనఁ బలు - చిత్రమగు ననుభవమ్ము లొందఁగఁ బ్రియా

లలితగతి లేక సురభి

నాకు నచ్చిన తాళ వృత్తములలో లలితగతి లేక సురభి ఒకటి. దీనిని జయకీర్తి హేమచంద్రులు పేర్కొన్నారు. శ్రీకృష్ణకర్ణామృతములో, శివకర్ణామృతములో, శ్రీకృష్ణలీలాతరంగిణిలో ఈ అమరిక లేక దీని ఛాయలు ఉన్నాయి.

==లలితగతి లేక సురభి - స/న/జ/న/భ/స IIUII - IIUII - IIUII IIU

18 ధృతి 126844

ప్రాసయతితో:

విరజాజులు - విరి పూయగ - వినయమ్ముకననులే

మరుమల్లెలు - మనసమ్మును - మధుపమ్ముగ కదిలే

సరిలేరులె -- సమయమ్మున - సమసఖ్యతగనులే

సిరిచేరెను -- శిఖపట్టులు - సిరిమువ్వకదలికే

మనలోననె - మధురమ్ముగ - మదజిహ్వతపములే

కనలేనిది - కమణియముఁ - కనుచూపుకదలికే

తనువెందుకు - నినుతాకక - తపనెందుకు పరుగై

వినకుండెను - వనజాక్షుఁడు - పనిజేయుట మొదలై

ప్రతిభే ఇది - ప్రగతీ ఇది - ప్రముఖమ్మున జయమే

ప్రతినిత్యము - ప్రియమాయెను - ప్రమదావనముననే

ప్రతిగమ్యము - పతివల్లనె - ప్రియసౌఖ్యము మెరిసే

పతిలక్ష్యము - సతి వల్లనె - ప్రతివాక్కుయు జేరువై

లలితగతి లేక సురభి - స/న/జ/న/భ/స IIUII - IIUII - IIUII IIU

18 ధృతి 126844

ప్రాసయతితో:

మనసెందుకు - నిను దల్చుచు - మనుచున్నది బరువై

గనుదోయియు - నిను గానక - చినబోయెను జెరువై

తనువెందుకు - నిను దాఁకక - తనరారెడు తునకే

వనజాక్షుఁడు - వినకుండె న-వని నొంటరి బ్రతుకే

ఉదయించెను - ముదమారఁగ - మధుమాసము గనుమా

మృదుకోకిల - పదమొక్కటి - మధురమ్ముగ వినుమా

మది పూవుల - నిధి దీనికి - తుద లేదిక చెలియా

హృదయమ్మున - సుధ వెల్లువ - నది యయ్యెను సకియా

అక్షరసామ్య యతితో:

విమలమ్ముగ - వినువీథిని - విహఁగమ్ముల సడిలోఁ

గమలమ్ములు - కడు సొంపుగఁ - గమలాకరములలో

రమణమ్ముగ - రతనమ్ముగ - రవి తోఁచెను దివిలో

నమలుంగన - నతివేగము - నరుదెంచుము గుడిలో

ఒక మాటయు - నొక మానిని - యొక బాణము భువిపై

నకలంకుఁడు - హరిరూపుఁడు - హనుమంతుని గురువై

మొకమందునఁ - బులకించఁగ - ముదమిచ్చెడు నగుతో

సకలేశుని - శరణమ్మన - సమకూరును శుభమే

విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు

3 Co

ద్విపద - శుభరాత్రి

నిను నేను చూడగా నిజమును కోరె

నిను నేను తాకగా నిర్మల మయ్యె

వేడిగా తాకింది వేషము మార్చె

వాడి గా మారింది వాటము మార్చె

భావాల రొదలన్ని భవ్యమై వెలిఁగె

కోవాల కర్గియు కోపమే మఱిగె

సొగసులు కలయిక సర్వమంగళము

బిగువుల బడలిక భవ్య మంగళము

వెచ్చని నీడన వేకువ యగుట

విచ్చిన పువ్వుయు వీడక నలిగె

మదిలోన మర్మము మాయమే యగుట

గదిలోని ధర్మము గమ్యమే యగుట

సమయమే కదిలేను సంయమ మందు

సుమమాల నలిగియే సుఖమును పొందు

అంబరమై సుఖ మాత్రయు పొందు

సంబరమై సుఖ సూత్రము పొందు

వేకువ కిరణాల వెల్లువ ఇదియు

మక్కువ సమయమ్ము మన్నన ఇదియు

చీకటి వెలుగుల చిత్తము ఇదియు

చాకిరి వల్లనా చమటయు ఇదియు

రేపటి రోజుకు రమ్యత పరుచు

రెప్పల మాటున రంజిల్ల పరుచు

అడ్డుగోడలులేవు ఆటకు ఇపుడు

కడ్డుస్థితియుగాదు కలలకు ఇపుడు

****

కాకవిన్ వృత్తము వజ్రకేతక

శ్రీ శారదాంబకు .. పాదాభివందనములతో

చతుః పంచాశత్ వృత్తమాలిక ( మొదటి భాగము )

------------------------------------------

1. శ్రీ వృత్తము - గ

శ్రీ విఘ్నేశా

జేజేస్వామీ

భాషాయోషా

శ్లాఘింతున్ నిన్

2. స్ను /హరి వృ - లఘువు

వినతులు

శుభకర

ప్రణతులు

విధిసతి

3.చారు /జత్రు /సార /దుఃఖ - గల (హ)

కావరావె దేవదేవి

4. మహీ/రమా /ముఖ - లగ ( వ)

వరా చిరా పరాత్పరీ

నమో నమో రమా ప్రమా

5. మధు/పుష్ప/మద /వలి - లల

పలుకుల చెలి లలి

ప్రముదము శమదము

6. స్త్రీ /శ్రీపెంపు/కామ /పద్మ వృ. - గగ

దేవీ శ్రీవాణీ వాగ్దేవీ

రమ్మా యిమ్మా సమ్మోదమ్మున్

7. హరణి /కమల/దృక్ వృ. - న గణము

వెలుఁగులొలికి పలుకుకలికి

తెలుఁగులలరఁ బలుకవలెను

8. నారీ/శ్యామాంగీ/శ్రీకారయుక్త / తాలీ వృ.- మ గణము

నీవేనా భావమ్మై రావే నా భావేశీ

రాగమ్మై యోగమ్మై శ్రీగంగా వేగమ్మై

9.రమణః /రజనీ /ప్రవర వృ. -- స గణము

అమలా విమలా ప్రమదా సుముఖీ

నవమై భవమై శివమై కవితల్

ప్రియమై నయమై స్మయమై జయమౌ

10 బలాకా/కేశా /ధూః /ధృతి/వన/శశీ వృ. - య గణము

అవిద్యా లవిత్రా పవిత్రా సవిత్రీ

అజస్రం బజానిన్ భజింతున్ యజింతున్

11.మందర /హృద్య వృ. -- భ గణము

కోరికలూరని తీరును గోరుదు

పారముఁ జేరఁగ భారము తీరును

12. మృగీ /భారతీ/ప్రియా వృ. -- ర గణము

ధారణా కారణా శారదా నారదా

వేలుగాఁ బూలతో మాలలే మేలుగా

13. పాంచాలి, పంచల సేనా వృ. - త గణము

సర్వేశి, సర్వజ్ఞ, సర్వస్థ, సర్వేడ్య

శ్రీవిద్య నీవంచు భావించి సేవింతు

14. మృగేన్ద్ర /సువస్తు వృ. - జ గణము

సమత్వము ముద్దు విముక్తియు ముద్దు

దయామయి యిమ్ము ప్రియమ్ము రయాన

15. సతీ/మృగవధూ/ మధు వృ. - నగ గణము

అభవ నీ ప్రభలతో నభయమున్ శుభములే

తెలివితో వెలుఁగుచుం గొలువ నిన్ బలుకుతో

16. పటు / దయి వృ. - నల గణము

పలుకుల లలనవు వెలుఁగుల వెలఁదివి

కలుముల చెలువవు తెలివికిఁ దెలివివి

17. కదలీ /కారు వృ. - సల గణము

కవనాల స్తవనాల భువిమెచ్చఁ దవ గాథ

నవినాశి భువనేశి ఠవణించి వివరింతు

18. సుమతి / భ్రమరీ / డోలా/ హేయగము వృ. - సగ గణము

అనయమ్మున్ వినయమ్మున్ మనసా నిన్ బ్రణుతింతున్

నళినాక్షీ కులదేవీ కలవాణీ లలితాంబా

సుప్రభ

9:45 AM

02-03-2022

ఆసక్తి యున్నవారికి వివిధ ఛందస్సులను దెలిసికొన నవకాశము. నాకు తెలిసినంతవరకు వివిధవృత్తముల నామాంతరములను గూడ పేర్కొనుట జరిగినది. విషయము మాత్రము మామూలే. పైవారు కలమెలా త్రిప్పితే అలా సాగినవి.

ఏకాక్షరముతో మొదలయి క్రమక్రమముగా రకరకాల గణములతో కూర్చబడినవి .

ప్రతివరుస లో ఒక పద్యమున్నది . కొన్ని చోట్ల ఒకే వృత్తమునకు రెండు, మూడు పద్యములు వ్రాయబడినాయి. ఒకేసారి 108 రకములుగా కూర్చదలచుకున్నా, 54 వ్రాసేసరికి విరామము అవసరమనిపించి ఆపవలసి వచ్చినది.

మీకు తెలుసా?

సమ వృత్తములను ఎందుకు పాదమునకు 26 అక్షరములకు మాత్రమే పరిమితము చేసినారు? 1 నుండి 5 అక్షరముల వఱకు ఉండే వృత్తములను శాస్త్రరీత్యా ఉదాహరించినారు, కాని వాటిని ఎక్కువగా వాడరు. 6 - 12 అక్షరముల వృత్తములను గాయత్ర్యాదులు అంటారు. 13 - 19 అక్షరముల వృత్తములను అతిజగత్యాదులు అంటారు. 20 - 26 అక్షరముల వృత్తములను కృత్యాదులు అంటారు. ఈ మూడు తరగతులలో ప్రతిదానిలో 7 ఛందములు గలవు. అలా పిదప వెళ్లవలయునంటే 27 - 33 అక్షరముల వఱకు వెళ్లాలి. అది శ్రమ భరితము. అందువలన సంస్కృత ఛందస్సులో 26 అక్షరములవద్ద ఆపినారు. 27 అక్షరములు, అంతకన్న ఎక్కువ అక్షరముల వృత్తములను దండకములు అంటారు. గమనికలో ఉంచుకొనండి: ఈ దండకములు అన్నియు చతుష్పదులు, తెలుగులోని ఉద్ధురమాలా వృత్తములవలె.

విధేయుడు - మోహన

0 Co

చతుః పంచాశత్ వృత్తమాలిక- 2వ భాగము (18-36)

--------------------------------------------------------

18. సుమతి / భ్రమరీ / డోలా/ హేయగము వృ. - సగ గణము

కులదేవీ -నళినాక్షీ- కలవాణీ- లలితాంబా

అనయమ్మున్ - వినయమ్మున్ -మనసా నిన్- బ్రణుతింతున్

19. ధరా /తారా /సోమప్రియా వృ. - తగ గణము

గోదావరీ- నాదమ్ములే -వేదమ్ములై -మోదింతువా

20.తావురి/త్రపు వృ. -- తల గణము

జ్ఞానేశ్వరి- జ్ఞానప్రద -వీణాధరి -వాణీమయి

21. సుముఖీ /వలా /లలిత వృ. -- భ,గురువు

పూజలిడ- భూజనులు- నైజమగు- తేజమున

వాసర సం-వాసినిగా- భాసిలు దీ-వో సుముఖీ

నిత్యవయి- సత్యమయి -స్తుత్యవయి - ప్రత్యహము

22. నందః /ఋద్ధి వృ. - రగ

సారసాక్షీ- వీరమాతా -శారదాంబా -సూరివంద్యా

23. ధారీ /వర్త్మ వృ.-- రల

చేతమందు- భీతి బాపి- ప్రీతి గూర్చు -మాతవీవు

త్రాతవీవు - నేతవీవు - జోతలిత్తు - ధాతృపత్ని

24. కలా /సుకాంతి/జయా/లాసినీ/విలాసినీ /నగానితా వృ -- జగ

సదాతనీ- ముదాకరీ- హృదీశ్వరీ- సుధామయీ

25. ఋజు / జపా వృ. -- జల

స్థిరమ్మగు -విరాగము- వరించెదఁ - దరించెద

26. క్రీడా/వ్రీడా /వృద్ధి వృ. -- యగ

గిరాందేవీ- పరేశానీ -నిరాలంబా -వరంబీవే

27. వారి/ సద్మ వృ. - యల

సురోచిస్సు-ల రాజిల్ల-ధరిత్రీ ప్ర- జరంజిల్లు-

28. కన్యా /గీతి /తీర్ణా వృ -- మ గురువు

రాజీవాస్యా- రాజీవాభా- జేజేలమ్మా - తేజోమూర్తీ

29. ముగ్ధమ్ / వల్లీ -- మ, లఘువు

నీవే తల్లి- నీవే తండ్రి - నీవే గుర్వు - నీవే యాత్మ

నీవే కల్మి -నీవే బల్మి -నీవే కాంతి - నీవే శక్తి

30. మలహరి /సులూః వృ. -- నవ (న లగ )

చెలువముతో -నలరు సఖీ- పలుకుఁజెలీ- లలిత రుచీ

31. కలలి వృ. -- న,గగ

వచనమీవే - రచనమీవే -రుచివినీవే -శుచివి నీవే

32. హలి / యమక వృ. -- న,లల

కరుణఁగొని- త్వరనిడఁగ - దరిసెనము - హరుసమగు

33. పాంశు వృ. -- న,గల { న,హ )

పెరిమనింక - వరము నిచ్చి -మురిపెమీయ -సరణి గాద

34. ఉపవలి వృ. - న,న

తడవ తడవ - గుడులకరిగి - ముడుపులొసఁగి - యడుగవలెన

35. విట్ వృ. - భ,హ

అంబర గామి -తుంబురగేయ -యంబరమంట - సంబరమిమ్ము

36. పంక్తి / అక్షరపంక్తి /కాంచనమాలా -- భ,గగ

చోద్యముగాగా -హృద్యములౌ ప-ల్పద్యములే నై- వేద్యములౌనే

మక్కువ నట్లే -మ్రొక్కుదు నిచ్చల్ .- నిక్కపు మాటే - చక్కని తల్లీ

సుప్రభ

9:45 ఆం

02-03-2022

చతుః పంచాశత్ = 54

3 రోజుల క్రితము మొదటి భాగము ప్రచురించబడినది.

నాకు తెలిసినంతవరకు పై వివిధవృత్తముల నామాంతరములను గూడ పేర్కొనుట జరిగినది.

ఏకాక్షరముతో మొదలయి క్రమక్రమముగా రకరకాల గణములతో కూర్చబడినవి .

ప్రతివరుస లో ఒక పద్యమున్నది . పాదముల మధ్య - ఉంచబడినది .

కొన్ని చోట్ల ఒకే వృత్తమునకు రెండు, మూడు పద్యములు వ్రాయబడినాయి.

వదనమది వ్యధలో - వసివాడిపోనా

సీసము - తేటగీతి ఊహాగానము!

ఒకప్పుడు సంగభట్ల నరసయ్య గారు, సీసము ఆఱు పాదముల ఆటవెలది అన్నారు. అనగా సీసమును ఆటవెలదివలె (and vice versa) వ్రాయ వీలగును, ఉదా:

UI III UI - ఇం/ఇం // UI III UI - సూ/సూ - ఆటవెలది

UII IIUI - ఇం/ఇం // UII IIUI - సూ/సూ - సీసము

అందువల్లనే సీసమునకు ఎత్తు గీతిగా ఆటవెలదిని ప్రప్రథమముగా వాడినారని అనుకొంటాను. కాని తేటగీతి ఎలా వచ్చినది?

సీసపాదములోని ద్వితీయార్ధమును తీసికొందామా? దాని అమరిక: ఇం/ఇం - సూ/సూ. చివరి సీసపాదము పిదప ఎత్తుగీతి వస్తుంది. ఈ సీసపు ద్వితీయార్ధమునకు ముందు ఒక సూర్య గణమును ఉంచితే మనకు తేటగీతి (సూ + సీసపు ద్వితీయార్ధము, అనగా సూ/ఇం/ఇం - సూ/సూ) లభిస్తుంది. అనగా సీసమునుండి ఎత్తుగీతికి మార్పు లయబద్ధముగా, సునాయాసముగా జరుగుతుంది. నా ఉద్దేశములో తేటగీతిని ఇలా ఎత్తుగీతిగా అమర్చి యుండ వచ్చును. లేక ఇలా అమర్చబడిన తేటగీతిని సీసపు టెత్తుగీతిగా వాడి యుండవచ్చును.

విధేయుడు - మోహన

వెలఁది యాట!

సరి పాదములు: ఆటవెలఁది బేసి పాదములు

బేసి పాదములు: ఆటవెలఁది సరి పాదములు

వెలఁదియాట: సూ/సూ/సూ - సూ/సూ // సూ/సూ/సూ - ఇం/ఇం

పిలిచి పిలిచి నిన్ను - బిచ్చి నైతి

వలపు నన్ను ముంచె - వంతలోఁ జింతలో

కలలు గన్న రోజు - కరగిపోయె

నలరు లేల నాకు - నలరింత లేకుండ

చెరువులోని చేఁప - చెరువు నుండఁ

జెఱుపు లేదు కాని - చెరువు వీడఁగ నద్ది

మఱు నిముసమునందు - మడయుఁ గాదె

చెరువు నీవె యంటిఁ - జేఁపగా నేనుంటి

రెండవ పాదములోని మొదటి సూర్య గణము వరణముగా:

రేయియందు నాకుఁ - బ్రేమ లేదు - నీవు

ఱాయివైతి - రజనిలో సుకమేది

హాయిలేని బ్రతుకు - హరుస మేది - నీదు

మాయలేల - మనసు తాళఁగ లేదు

చందమామ లేని - చదలు నాది - నీవె

చందమామ - సౌందర్యమును నింపు

చిందు మందమైన - యిందుకాంతి - ప్రేమ

సంద్రమందు - స్నాన మాడఁగ రమ్ము

నాదు జీవిత మెల్ల - నీదె గాదె - నీవె

మోద మెపుడు - ఖేద మదియుఁ గూడ

లేదు నీవు లేక - హ్లాద మిందు - నాకు

నాద మౌచు - నగుచు రమ్ము త్వరగ

(ఇందులో అన్ని పాదాలలో సూర్య గణాలే!)

విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు

హిమమణి = ఆధారము: వర్గము: ఇంద్రవజ్ర (5,4 - 5,4 మాత్రలు)

రుక్మవతీ, షట్పదిగా రుక్మవతీ - శరషట్పది: UII UU / UII UU / UII UU - UIIU

మాధవ నాయా- రాధన నీవే - శోధన లేలా - సోలితిరా

కాదనకోయీ లేదనకోయీ - దరి రావా - నాదమయా

ఆత్రముగా నా

గాత్రములో నీ

స్తోత్ర జపమ్మే - శోకములో

రాత్రుల నీకై

ధాత్రిని నాయీ

నేత్రములే ము-న్నీరగురా

నాకరమందా

నీకరముంచం

జేకురు నెన్నో - శ్రీలు గదా

చీఁకటిలో నీ

యాకృతి చూడన్

నాకగునో యీ - నాకగునో

విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు

అర్ధసమ చతుష్పదిగా మానినీ వృత్తము:

మానిని - (భ)7/గ

అర్ధసమచతుష్పది: భ/భ - భ/భ // భ/భ - భ/గురు

నా ఉదాహరణములు క్రింద:

ఏమని పాడెద - నిప్పుడు చెప్పుము

భామిని డెందము - భగ్గుమనె(న్)

శ్యామలవర్ణుని - సంగతి చెప్పకు

నామనసౌనొక - నాగముగా

ప్రేమము ద్వేషము - రెండిఱు వైపులు

నామదిలోఁగల - నాణెముపైఁ

బ్రేమము లేదన - ద్వేషము గల్గును

యామినిలో నొక - యాచకికి(న్)

కాలము సర్పము - కాటును వేయునొ

లీలను రత్నము - లిచ్చునొకో

హాలహలమ్మునొ - హా యమృతమ్మునొ

కాలుఁడొసంగును - గానుకగా

తేలుచు మున్గుచు - దిక్కులఁ జూచుచు

నీలపు సంద్రపు - నీరముపై

గాలి నెదుర్చుచుఁ - గన్నుల నీరిడి

వ్రాలుట జీవన - వైభవమా

పై నాలుగు చతుష్పదులు రెండు మానినీ వృత్తములుగా:

ఏమని పాడెద - నిప్పుడు చెప్పుము - భామిని డెందము - భగ్గుమనె(న్)

శ్యామలవర్ణుని - సంగతి చెప్పకు - నామనసౌనొక - నాగముగాఁ

బ్రేమము ద్వేషము - రెండిఱు వైపులు - నామదిలోఁగల - నాణెముపైఁ

బ్రేమము లేదన - ద్వేషము గల్గును - యామినిలో నొక - యాచకికి(న్)

కాలము సర్పము - కాటును వేయునొ - లీలను రత్నము - లిచ్చునొకో

హాలహలమ్మునొ - హా యమృతమ్మునొ - కాలుఁడొసంగును - గానుకగాఁ

దేలుచు మున్గుచు - దిక్కులఁ జూచుచు - నీలపు సంద్రపు - నీరముపై

గాలి నెదుర్చుచుఁ - గన్నుల నీరిడి - వ్రాలుట జీవన - వైభవమా

విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు

నార్చుకుందాం - తెలుగుని బతికిద్దాం

నేటి ఛందస్సు --- లలితా.. UUIUII I. UI UIU -(1)

అమ్మా మనోమయము ..హాసనమ్ముగా

సమ్మోహమే సకల ..సమ్మతమ్ముగా

సన్మానమే విజయ ..విస్మయమ్ముగా

తన్మాయయే వినయ.. వాంఛ దేవతా

కాలాన్ని బట్టి కధ కామితార్ధమై

కల్లోల మయ్యె కల సమ్మతమ్ముగై

సల్లాప చర్య సహ నమ్ము సమ్మతై

బాల్యమ్ము నందు విధి ఆట లక్ష్యమై

సర్వార్థ సాధనకు..ప్రేమ నుంచుటే

కార్యార్ధ సిధ్ధిగను.. సేవ పంచుటే

ధర్మార్థ బోధగను... ధ్యాన ముంచుటే

ఆరోగ్య కర్మలను.....రక్ష దేవతే

--((()))_--

స్రగ్ధరలో చిన్న మలుపు
==
స్రగ్ధరలో 3-7, 17-21 అక్షరముల అమరిక ఒక్కటే, వీటికి అంత్య ప్రాస నుంచి వ్రాసినప్పుడు దీనికి గేయ సిద్ధి ప్రాప్తిస్తుంది.
==
స్రగ్ధర UU UUIUU - IIII IIU - UI UUIUU
21 ప్రకృతి 302993
==
బావా చూడంగ రావా - బ్రతుకున వెలుఁగై - బాట చూపంగ రావా
నీవే సర్వమ్ము గాదా - నిజముగ నిలపై - నేఁడు పర్వమ్ము రాదా
పూవీ డెందమ్ము నీకే - ముదముల సెల యీ - మోవి యందమ్ము నీదే
భావమ్మందుందు వీవే - పదమగు నదియే - పాట చందమ్ము నీవే
==
రాఁడే వాఁడిందు రాఁడే - రసమయమగు నీ - రాత్రి వాఁడిందు లేఁడే
తోడ్ఏ నాకిందుఁ దోడై - తొగరిడు విరిగా - తూఁగి యూఁగించు ఱేఁడై
పాడన్ గీతమ్ము నాకై - వలపుల కలలో - వంద రాగాల సోఁకై
రాఁడే నాముందు రాఁడే - ప్రణయపు శశి యా - రాజ గంభీరుఁ డేడే
==
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
0 Co

మ-న , భ-య , జ-ర, స-త విలోమ గణములు. (4)

UUU-III - IUI-UIU - IIU-UUI

సాహిత్యమ్ము మన - సుసంపదా మరీ - విధి వేదమ్మేను

మాహత్యమ్ము మన - సహాయ సంపదా - మది వేదమ్మేను

ఆహార్యమ్ము మన - సుసంతసం మరీ - తిథి వేదమ్మేను

స్నేహత్వమ్ము మన - అనంత సంపదా - సహ వేదమ్మేను

సర్వార్ధం తెలుసు - సమమ్ము కోరుటే - సహనమ్మే ప్రేమ

కార్యార్థం తెలిపి - గళమ్ము విప్పుటే - సుఖసమ్మోహమ్ము

పర్మార్థం మలుపె - వరమ్ము అవ్వుటే - కథ వాత్త్సల్యమ్ము

నిర్మాణం మెరుపు - నిజమ్ము తెల్పుటే - కల మాధుర్యమ్ము

--(())--

షట్పదీ హంసమాలా

హంసమాలా వృత్తమును హేమచంద్రుడు పేర్కొనెను. క్రింద ఒక ఉదాహరణము:

===

హిమమణి - న/న/జ/జ/గగ IIIII IIU - IIUI UU
14 శక్వరి 2944
==
కమలములఁ గనఁగాఁ - గమలాక్షి రావా
విమలమగు నుషలో - వెలుఁగీయలేవా
సుమము లిట వనిలో - సొగసార నీకై
హిమమణులు విరిపై - నివి చాలు నాకై
==

మణిరంగ వృత్తం 7/10 ---UIU IIU IIU U (3)

సర్వదా శతధా సమధర్మం
ధర్మమే వివిధా దృతి మర్మం
మర్మమే వరమై మాయ సత్యం
సత్యమే సహజం సాము నిత్యం

==
స్రగ్ధర UU UUIUU - IIII IIU - UI UUIUU
21 ప్రకృతి 302993
==
బావా చూడంగ రావా - బ్రతుకున వెలుఁగై - బాట చూపంగ రావా
నీవే సర్వమ్ము గాదా - నిజముగ నిలపై - నేఁడు పర్వమ్ము రాదా
పూవీ డెందమ్ము నీకే - ముదముల సెల యీ - మోవి యందమ్ము నీదే
భావమ్మందుందు వీవే - పదమగు నదియే - పాట చందమ్ము నీవే
==

హంసమాల - ర/ర/గ UIU UIUU 7 ఉష్ణిక్కు 19

ప్రేమ భావమ్ము గాదా

ప్రేమ రావమ్ము గాదా

ప్రేమ జీవమ్ము గాదా

ప్రేమ దైవమ్ము గాదా

షట్పదీ హంసమాలా: UIU UIUU // UIU UIUU // UIU UIUU - UIU UU

ఈవిశాలాబ్ధి నీవే

నావ యోడంగి నీవే

భావి తీరమ్ము చేర్చన్ - భార మీవేగా

నావి లేవేవు దేవా

నీవి సర్వమ్ము కావా

త్రోవ చూపంగ లేవా - దుఃఖమందుంటి(న్)

అందమై హంసమాలా

బృంద మానింగిలో నా-

నందమై సాఁగెఁగా బా-ణాల రూపమ్మై

మందమై మారుతమ్మా

సందడుల్ దెచ్చెఁ గర్ణా

నందమై సంధ్యలో నా-నందమయ్యెన్గా

కందువన్ మూయనైతి(న్)

డెందమో నిన్ను బిల్చె(న్)

ముందు రావేలకో - మోహనాశ్రేయా

వంద కోర్కెల్ సుమించె(న్)

బంధువై వచ్చి యాశా

సింధువై ముంచవేలా - చెల్వరంగయ్యా

విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు

ప్రాంజలి ప్రభ -- ఛందస్సు

నందా - త/య/స/భ/స/గ UUII UUII - UUII IIUU

నీవే గద నా పున్నెము - నీవే గద సిరి లాలీ

నీవేగద నా తారక - నీవే గద శశి లాలీ

నీవేగద నా డెందము - నీవే గద లలి లాలీ

నీవేగద నా సర్వము - నీవె గద వనమాలీ

నీవే గద న ధైర్యము - నీవేగద మనసాయె ఈశ్వరా

ఏమో మది నీకై యిట - నిట్టుల్ బ్రియ తలపోసెన్

ఏమో హృది నీకై యిట - నిట్టుల్ బ్రియ చలియించెన్

బ్రేమమ్మన నిట్లుండునె - ప్రీతించఁగ నిటులౌనే

రా ముందుగ నా మానస - రాసమ్మున నటియించన్

ప్రాణంబు గ నా హృద్యము - ధైర్యమ్ము గ సమయమ్మే ఈశ్వరా

గోపాలుని ఆరాధన - తృప్తే సమయము చిందే

సంతృప్తియు కల్గేనులె - భావామృతమును పొందే

మాకే సహనమ్మే కలి గించే విధ మును కాంధే

కాలాన్ని సమానమ్ముగ - చూసే విదముగ రాందే

విశ్వాస సహాయమ్ముగ - నే కోరితిని ఈశ్వరా

ఆనందపు టాకాశము - నందుంటిని వెలుఁగై నే

నానందపు టంభోనిధి - యందుంటిని మణియై నే

నానందపు టారామము - నందుంటిని విరియై నే

నానందపు టాకారము - నందుంటిని లలియై నే

నానందపు టంకారము - విందు కళలు ఈశ్వరా

--(())--

రక్షించుకుందాం తెలుగుభాషను (1)

IIII UU IIU - సారంగిక

వినయము వల్లే విజయం

మనసున నుండే శరణం

తనువున చూపే వినయం

మనముగ కల్సే సమయం

చరితము తెల్పే సమయం

పరువము వల్లే విజయం

కరుణను చూపే శరణం

తరుణము సేవ్ వినయం

అలకలు తీరే వినయం

చిలకలు చేరే సమయం

మలుపుల వల్లే విజయం

కులుకులు చూపే శరణం

*****

UII UU IIU - మాణవక

నిత్యము ధర్మం శరణం

నిత్యము లక్ష్యం వినయం

సత్యము పల్కే సమయం

సత్యము వల్లే విజయం

దేహము తృప్తే శరణం

దాహము తీరే సమయం

మోహము తగ్గే వినయం

స్నేహము వల్లే విజయం

పాపము మేరే శరణం

శాపము తీరే సమయం

కోపము తగ్గే వినయం

రేపము చెప్పే విజయం

****

UUI UII IU - iIUI UU - వసంతతిలకము

దూరమ్ము ధూర్తునికిలే..దరిపోకుమయ్యా

నేరమ్ము చేయునతడే...నరికేయునయ్యా

ఘోరమ్ము ఘోషుడతడే...గరికే బ లయ్యా

వైరమ్ము ఆట అతడే...మురికే చెడయ్యా

దానాలు దర్పముగనే..ధనవాంఛ కోరే

ప్రాణాలు గుప్పెటగనే...ప్రభలేల కోరే

బాణాలు పోటుఇదియే.. భవ భాగ్య కోరే

మానాలు దోచు కొరకే...మన మాట కోరే

దమ్మును చూపుమనిషే..దడపెట్టువాడే

కొమ్ము తొ పొడ్చు మనిషే..కొరికేటు వాడే

నమ్మని నేటిమనిషే...నవహాస్య గాడే

రొమ్ముని విర్చు మనిషినే...కొక మూర్ఛ గాడే

*****""""***"

IIUI UII IU - iIUI UU - సరసాంకము

చినమాయ కాదనుటయే...పెనుమాయ జర్గే

వినుమాట వేదమనుటే...వెనకాల దొంగే

అనువారు యేపరుగుయే..అనలేక పొయ్యే

పనులు గా పాడు తెలిపే.. పసలేని బిడ్డే

చిరుహాస చూపును గనే.. చిరుమంద భావం

దరిరాని రూపము గనే..దరువేయ భావం

సిరిమల్లె కోపము గనే...సరిలేని భావం

విరజాజి పువ్వును గనే..వచయించు భావం

కలలన్ని కామకులుకే...కధలాగ కర్గే

వలలన్ని వేటకొరకే ...వరమల్లే కర్గే

మలుపంత ఆటవలనే..మరుభూమి కల్గే

విలపించు మాటవలనే...విలువంత నల్గె

****"""****

శార్దూలము

సీతా రాముల జంట విశ్వ మయమై సర్వార్థ సంతోషమై

సీతా రాముల లక్ష్యమే సహనమై సద్భావ్య సాహిత్యమై

సీతారాములుయే వనాల వనవాసమ్మేను ప్రేమమ్మువై

సీతారాములు గా సహాయము గనే సంతృప్తి సన్మానమై

సీసపద్యము

సీమంతిని మనసు సీతాకోక చిలక

సహనము పంచియు సందడగుట

తాపత్రయము చెంది తమకమునే మార్చు

తత్భావములు చెప్పు తనువు తేట

రాశిని పెంచియు రమ్యపరచు మేలు

రవ్వల వెలుగులు రవళి ఆట

మానసమ్ము పలుకు మనుగడలో చేరు

మహిమను చూపెట్టు మమత మాట

తేటగీతి

మమత మానవత మెరుపు మనసు చేరు

సకల సౌఖ్యము సందడి సుఖము చేరు

వినయ వాదపు పలుకలు విధము చేరు

తనువు తర్పణ సహజమే తలపు చేరు

((()))

త న స స స న న గ గ...మరకతమణి
రాధాకృష్ణ లీలగా

రాధా సమయము..‌.రమణీయమౌను...రస రాజ పిలుపులు ఇవియే
మేధస్సు కలలు.....మననీయ మౌను...మనభాగ్య తలుపులు ఇవియే
బాదొద్దు మనసు....బరువంత తీర్చు...బలమైన కళలు ఇవియే
రాధా యనెదను....రవిసీమనేలు ..రసరంజమగుట ఇపుడే

భావమ్ములుపలు...పదమయ్యెనిందు...పలుకే స్వరములు ఇపుడే
సేవామనసును....స్థిరమాయెవిందు...సరిగాస్వరములు ఇపుడే
నీవేవినయపు...నిధి నావచేరి...నియమానియమము నిపుడే
రావే తరుణము...రసరమ్యమౌను...రణమేలమనకు నిపుడే

కృష్ణా పరుషపు....కళలేలనీకు..కమనీయమగుట ఇపుడే
కృష్ణా మధురము...కనువిందు నీకు...కల కాలము పరువముయే
కృష్ణా యనగను...కరుణించుచూపు....కధరాగము మలుపులు యే
కృష్ణా తెలుపుము...కడదాకనీవు..కళలన్ని కలగలుపుమా

నవ్వే మనసున... నును వెచ్చ నైన.. నయనాల పిలుపులు వలే
నవ్వే ఇదియు ను...ననురాగ మాయ... నటనే కళల వలపులే
నవ్వే సుఖము కు.. నను భూతి చెంది... ననురాగ చిరునగవులే
నవ్వే కలయిక...నయగారమౌను .. నఖ సౌఖ్యములు ఇవియులే
****
విధేయుడు...మల్లాప్రగడ రామకృష్ణ
0

నొక చిన్న మార్పు - అష్టపది - 41

మాలికా వృత్తములలో ముందున్న చతుర్మాత్రను (UII లేక IIII) చివర UU లేక IIU గానుంచి వ్రాసినవి ఈ వృత్తములు.

అనామక 1: ర/న/భ/భ/ర/య/గ UIUIII - UII UII - UIUIU UU

19 అతిధృతి 44475

నిన్ను గాంచుటకు - నేనిట వేచితి - నీవు చూడఁగా రాదా

వెన్న మానసము - ప్రేమకు గేహము - ప్రీతి స్రోతయే కాదా

పున్నెమౌను గద - పున్నమి రేతిరి - మోదమీయఁగా లేవా

మిన్నులోనఁ బలు - మిన్కను తారలు - మెచ్చి పిల్చె రాలేవా

తారకాసరపు - తళ్కులఁ గాంచుచు - ధ్వాన మొండు విన్నావా

సారసమ్ము లిటఁ - జక్కఁగఁ బూయుచుఁ - జల్లు మత్తు నున్నావా

పారదమ్మువలె - స్ఫార మరీచుల - పాలపుంత గన్నావా

కారణమ్ము లవి - కన్పడకుండెను - కాలమయ్యెఁ గాదన్నావా

అనామక 2: ర/న/భ/భ/ర/జ/లగ UIUIII - UII UII - UIUIU IIU

20 కృతి 437691

అందచందముల - హారతి యౌదును - హాయిహాయి యామనిలో

సుందరమ్మదియు - సోముని వెన్నెల - సోయగాల యామినిలో

వంద పూవులకు - వాసన నాహృది - వర్ణజాల మీయిలలో

విందు కన్నులకుఁ - బ్రేమకుఁ బెన్నిధి - వేగ రమ్ము చేతులలో

అద్దమో యనఁగ - నాసరసందున - నంబరమ్ము సంబరమే

సుద్ద ముగ్గులన - సొంపగు చుక్కలు - శోభ నిండు సందరమే

సద్దు లేని యిలు - చాలు నిరీక్షణ - సంగమమ్ము వీలగునా

ముద్దులందు నను - ముంచర వేగము - మోహనాంగ నీకగునా

ఇందులో అన్ని పాదములలో పాదమునకు 28 మాత్రలు ఉన్నాయి. పాదపు అమరిక 8, 4,4, 8, 4 మాత్రలకు సరిపోతుంది. శ్రీజయదేవుని చతుర్మాత్రల అష్టపదులలో పాదమునకు మొత్తము 28 మాత్రలు. పై పద్యములకు ఒక ధ్రువమును చేర్చినప్పుడు ఇది ఒక అష్టపది అవుతుంది. పై పద్యములు ఒక అష్టపదిగా:

నిన్ను గాంచుటకు - నేనిట వేచితి - నీవు చూడఁగా రాదా

వెన్న మానసము - ప్రేమకు గేహము - ప్రీతి స్రోతయే కాదా