మనసున నెపుడును నిను గన దలఁతును
కందోయి ముందుఁ గనవోయి
మలవలెఁ దెరువున నిలువుము జతగను
సందేహ మిందు వలదోయి
...
అనయము వెదకితి దినమున నిరులున
డెందానఁ గుందు విడదాయె హరుసము కరిగెను విరసము పెఱిగెను
హిందోళమందుఁ దనువూఁగె
...
వననిధి హృదయము వినుశశి తమరన
బంధాల బొందు తెగదోయి
బరువిపు డధికము తఱుఁగునొ యెఱుఁగను
గెందూళియందు నడ యాయె
...
జననము మరణము జినునికి సుగమగు
బందీకి నిందు వెతయేగా
సరసము విరసము నరునికిఁ బ్రకృతియె
నిన్‌దాఁకు విందు లేపుడేమొ
...
విధేయుడు - మోహన
0
వర్ణచ్ఛందములు - 35 - సురనర్తకీ
==
సురనర్తకీ (తరంగ, తరంగమాలికా) - ర/న/ర/న/ర/న/ర
21 ప్రకృతి 765627
==
తెలుగు భాష నేర్చుకుందాం ... ఛందస్సు ద్వారా ,, ప్రాంజలి ప్రభ
సురనర్తకీ (తరంగ, తరంగమాలికా) - ర/న/ర/న/ర/న/ర /9
==
తాన తాననన తాన తాననన తాన తాననన తాననా 6/6
==
నీకు నేనిచట నాకు నీవిచట నేల యాకసము చేరెనో
మీకు మేమిచట మాకు మీరచట మేలు చేయుటయు వీలునో
చీకు చింత కథ చాక చెక్యమగు చేష్ట ఏ మనసు తీర్పునో
నీకు నేనిచట నాకు నీవిచట నేల యాకసము హాయిలో
రాకలో శశియు రాకుమారిఁ గన రాసలీలలకు వేచెనో
యేక మౌనిలను జోడి తారకము లీశు నానతిని రేయిలో
చాక చక్య మిది ఆశ పాశముయు తీర్పు నాకథయు మాటలో
ఏక మౌనులె సహాయ మేనువిధి లీల వాదనలు హాయిలో
కామి తార్దము సకామ కామ్యము వినీల మార్గము సమానమే
స్వామి తీర్ధముసు సర్వ సామ్యము సహాయ లక్ష్యము సమానమే
యామి నీ మనుసు విశ్వ యాగము సమాన జాడ్జ్యము సుఖమ్ముయే
రామ నామము విశాల రాగపు మనస్సు యోగ్యత శుభమ్ముయే
==
తాన తాననన తాన తాననన తాన తాననన తాననా
==
తంద తన్నతన తంద తన్నతన తంద తన్నతన తందనా /13
==
ముందు రమ్మిటకుఁ జింద నిమ్ములను బొంద సొమ్ములను సుందరీ
వంద క్రొన్ననల విందు వెన్నెలల బంధ మెన్నటికి గంధమై
యెందు గన్న నొక యంద మిన్నడిట నెందు విన్న నొక ఛందమే
నందనమ్మిపుడు సుందరమ్మెపుడు నంద మిమ్మదియు నందమే
సద్దు చేయక సునంద సమ్మతియు సందెవేళల శుఘంధమే
హద్దుఏ బ్రతుకు నందు హారతియు హావ భావపు వినోదమే
వద్దు వాదనలు వంద యైనను సుతామనోభవ సహాయమే
పద్దులన్నియును నిద్ర వాక్యములు పాట మాటలు సమానమే
==
తాన తత్తనన తాన తత్తనన తాన తత్తనన తాననా
==
ప్రేమ పిచ్చుకలు చూడ ముచ్చటగ వేగ మెచ్చటికొ సాఁగెనే
భూమి పచ్చనగు వేళ వెచ్చనగు పూలు విచ్చఁ బెను మోదమే
యేమి యక్కజమొ చాల చక్కగను హేల లెక్కడను గానుకై
వ్యోమ మబ్బురము కారు మబ్బులటఁ బోవు బొబ్బిలిడు నేనుఁగై
==
తయ్య తాననన తాన తందనన తాన తాననన తాననా
==
మెల్లఁగాఁ జదల సాఁగుచుండెఁగద మేఘ మాలికలు చూడుమా
చల్లఁగా మదిని లేచుచుండె నిట చారు రాగిణులు నీకునై
తెల్లమై బడెను వీనులందు నును తేట గీతికలు తీయఁగా
యుల్లమో జలధివోలెఁ బొంగె హృది నూఁగె నూయెలలు హాయిగా
==
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
వర్ణచ్ఛందములు - 32
==
వర్ణచ్ఛందములు - 31 - వనమయూరము
==
వనమయూరము (ఇందువదనా, వరసుందరీ, కాంతా, మహితా, స్ఖలిత) - భ/జ/స/న/గగ UIII UIII UIII UU
14 శక్వరి 3823
==
తానతన తానతన తానతన తానా
==
ఈవనమయూరములు హేలలకు తావే
పావనము లీఝరులు భావనల రేవే
జీవనము నీకిడెడు సేవనల పూవే
దేవి యిఁక పాడెదను దీవెనల నీవే
==
తత్తతన తత్తతన తత్తతన తానా
==
ముత్తెముల యక్కరపు పొత్తమది నీవే
చిత్తమున జక్కనగు చిత్తరువు నీవే
విత్తనము మక్కువకు బిత్తరము నీదే
యిత్తు విరు లిక్కడికి నిత్తరిని రావా
==
తందతన తందతన తందతన తానా
==
==
తన్నతన తన్నతన తన్నతన తానా
==
నమ్మితిని నిన్ను మది నమ్మితిని దేవా
సమ్ముఖముకన్న నెది సమ్ముదము కాదే
క్రమ్ముకొనె నన్న తిమిరమ్ము శశి లేదే
యిమ్ము విభ తెన్ను గననిమ్ము దయ రాదే
==
తయ్యతన తయ్యతన తయ్యతన తానా
==
పల్లవము లెల్లయెడ వల్లరులఁ జూడే
మొల్లముగ మెల్లఁగను ఫుల్లమగుఁ గాదే
చల్లఁగను దెల్ల జిగిఁ జల్లు శశి నేఁడే
నల్లనయ యుల్లసపు నవ్వులకు ఱేఁడే
==
- 29 - తోటకము
వర్ణచ్ఛందములు - 29 - తోటకము
==
వర్ణచ్ఛందములు - 28 - స్రగ్విణీ వృత్తము
==
విధేయుడు - మోహన
1 Co
వర్ణచ్ఛందములు - 27
==
వర్ణచ్ఛందములుగా తెలుగులోని ఖ్యాత వృత్తములు
==
ఉత్పలమాల:
తందన తందనా తనతనా - తననా తనతంద తందనా (యతి మార్పు)
==
వందలు వందలై సుమములీ వనిలోఁ గనులందు విందులై
యందము చిందఁగా నిజముగా నదియే మనమందు ఛందమై
స్పందన నొందు నా నిముసమే పదమౌ నొక సింధు బిందువై
చందన గంధమై మెలఁగు నీ జగమే వెలుఁగొందు సుందరీ
==
చంపకమాల:
తనతన తత్తనా తనతనా - తననా తనతత్త తత్తనా (యతి మార్పు)
==
వదలక చిత్త మీరజనిలోఁ పఱుగాడెను గ్రొత్త రక్తితో
ముదముల కద్దమా తెలియ దామొగమాయెను ముద్దు పద్దుగా
కదలెడు బుగ్గపై నరుణ మా కమలానన సిగ్గు నిగ్గుగా
హృదయము వెచ్చఁగా నగునుగా కృపతోఁ దను వచ్చు మెచ్చఁగా
(రక్తి => రత్తి = తత్త)
==
మత్తేభవిక్రీడితము:
తనతానా తనతంద తానతననా - తానాన తానందనా
==
ఇది నీకే ప్రణయంపు రాగములతో నీగీతి నాలింపుమా
మది నీకే మధురంబు భావములుగా మాబాగు తానంబుగా
ముదమేగా పులకించు జీవితములో మోహాలు లోపించునా
యెదలోనే కుసుమించు నూతనముగా నీగోము శోభించఁగా
==
శార్దూలవిక్రీడితము:
తన్నానా తనతంద తానతన - తన్నా తాననా తాననా (యతి మార్పు)
==
నిన్నేగా నిధియందు నేనెపుడు నిన్నే దేవిగా భావిగా
నిన్నాళ్లీ భవమందుఁ జూచితిని యిమ్మా యావరా లీవిగా
కొన్నాళ్లేగద యిందు జీవితము కొమ్మా పూజ లీవేళలో
పన్నీరీ హృదియందుఁ బోయుమమ వమ్మా యాశ లీభూమిలో
==
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
0 Comments
వర్ణచ్ఛందములోని గణములు
రెండక్షరముల గణములు:
1) తన, తనా, తాన, తానా; ఉదా. హరి, సుధా, వారి, మేరీ.
తన గణములలో ఒత్తులు, అనుస్వారములు ఉండవు. కేవలము హ్రస్వ దీర్ఘాక్షరములు మాత్రమే.
2) తత్త, తత్తా, తాత్తా; ఉదా. అత్త, రుక్కూ, కాక్కా.
తత్త గణములలోని త్త-కారము వర్గాక్షరములకు అవే అక్షరపు ఒత్తులు (ద్విత్వములు), వేఱువేఱు వర్గాక్షరముల ఒత్తులు.
3) తన్న, తాన్న, తాన్నా; ఉదా. క్షుణ్ణ, బామ్మ, నాన్నా.
తన్న గనములలోని న్న-కారము అనునాసికములతో ద్విత్వాక్షరములు.
4) తంద, తాంద, తాందా; ఉదా. రంగ, చాంగు, సాంబా
తంద గణములలోని ంద అనునాసికములతో ఉండే వర్గాక్షరములు.
5) తయ్య, (తాయ్య), తయ్యా; ఉదా. అవ్వ, కాళ్లు, భయ్యా.
తయ్య గణములలోని య్య-కారము అంతస్థములతో ద్విత్వ, సంయుక్తాక్షరములు. తెలుగులో ఊష్మములతో కూడ కలుప వచ్చును.
పై రెండక్షరముల గణములతో మిశ్రణము చేసి మూడు, నాలుగు, అయిదు అక్షరముల గణములను కల్పించవలెను. ఉదా. తనన, తత్తన, తాందన, తాతయ్య, తందతాన, తనతానన, ఇత్యాదులు. తమిళములో హలంతములైన ఛందములు కూడ ఉన్నాయి, ఉదా. తత్తత్, తందత్, ఇత్యాదులు. తెలుగులో ఇవి సాధ్యము కావు. చివరి హల్లు తఱువాతి హల్లుతో చేరాలి, ఉదా. తత్తత్ తంద => తత్తత్తంద.
తెలుగులో కొన్ని చిక్కులు ఉన్నాయి, వాటిని వివేకముగా పరిష్కరించాలి. ఉదాహరణముగా, పుష్పము, పిల్చి, వార్త, పుణ్యము వంటి పదముల వర్ణ గణములు ఏమి? దీని పరిష్కరణ పదముల వైకృత రూపముపైన, ఊనికపైన ఆధారపడి ఉంటుంది. పుష్పము => పుప్పము (తత్తన); పిల్చి (తత్త ఎందుకంటే ఊనిక చ-కారముపైన), అదే విధముగా వార్త తాత్త అవుతుంది, పుణ్యము => పున్నెము తన్నన అవుతుంది.
తత్తన, తయ్యన, తాందన, తానన, తన్నన, ఇవన్నియు భ-గణములే. కాని వీటి ధ్వనులు వేఱు. అందువలన ఒకే ధ్వనులను ఉపయోగించి పాటలను, పద్యములను వ్రాసినప్పుడు అవి చెవులలో మ్రోగి కర్ణానందము కలిగిస్తాయి. అందువలన ఈ వర్ణచ్ఛందములను బిగ్గరగా చదువవలెను. అప్పుడే వాటి ధ్వని అనుభూతి మనకు సిద్ధిస్తుంది.
విధేయుడు - మోహన
2
వర్ణచ్ఛందములు - 26 - తిరుప్పుగఴ్ ఛందము
==
తనతానన తనతానన
తనతానన తనతానన
తనతానన తనతానన తంద తాన (909)
==
నిను గోరితిఁ జిరకాలము
నను జూడవు పలుకాడవు
మనమాయెను వెతతోడను మంజువాణీ
నెలరాజల వెలుఁగీయఁగ
వలరాజిల విరిబాణము
చెలరేగుచు గురి చేసెను నంజువోలె
==
దినమాయెను జనె సూరుఁడు
తనువాయెను జిన ఱాయిగ
కను మూయక యిరులాయెను మందు నీవా
తెరువేదియుఁ గనరాదిట
తెరయోయన హిమధూమము
వెఱపాయెను విరహానల మిందు నాకే
==
వనమాయెను మరుభూమిగ
నన గానదు లత వాడెను
వినరాదొక పిక గీతము విందు లేదే
వలపే యొక పెను శాపము
తలఁపే యొక పరితాపము
చెలువాలకు బలిపీఠము చిందు లేదే
==
పని లేనిది పస లేనిది
పెను మేదిని చెఱసాలయె
వినువీథుల కరుణామయుఁ డిందు రాఁడే
పరమేశుని కెడబాటులె
మఱి నాహృది నెటులాతఁడు
సరి చేయును దరి చూపఁగ నిందు లేఁడే
==
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
1 Co
వర్ణచ్ఛందములు - 24 - మందాక్రాంతపు పాదము
==
నేను మందాక్రాంత వృత్తమునకు సంస్కృతములోవలె విఱుపులను అక్షరసామ్య యతితో నిస్తాను. ఇవి పాటలు కావున పాదాంతములో గురువుకు బదులు లఘువును వాడినప్పుడు అది గురుతుల్యమవుతుంది.
==
మందాక్రాంతము - మ/భ/న/త/త/గగ UUUU - IIIIIU - UIU UIUU
17 అత్యష్టి 18929
==
తందాతందా - తనన తననా - తాననా తందతానా
==
బృందానందా - విమలచరితా - ప్రేమగేహంపు దేవా
నందానందా - నవరసమయా - నాదధామంపు నాథా
విందీయంగా - వికచసుమమై - వేగ పూయంగలేవా
యిందోరంగా - హృదయమును నీ - కీయఁగా నుంటి రావా
==
తానాతానా - తనన తననా - తాననా తందతానా
==
భావాతీతా - భవపు సుగతీ - భార మీబంధమేనా
దేవా నీకై - దినము దలఁపే - దీపమై యిందు నేనా
జీవేశా నా - సిరిగ నెదలోఁ - జేరఁగా సంగమేనా
నీవానేనే - నిజము గదరా - నేల యానింగితోనే
==
తందా తన్నా - తనన తననా - తాన తత్తాన తత్త
==
రంగా నిన్నే - రమణ నిలపై - రాశి పుష్పాలఁ గొల్తు
సంగీతమ్మే - సకలముగదా - సాధుపక్షా సుచిత్తా
శృంగారమ్మే - చెలువు శిరమా - శ్రీశ విద్యాసముద్రా
భృంగారమ్మే - వెలుఁగు నుడుపా - వేదనిష్ఠాగరిష్ఠా
==
(ఇక్కడ విద్య, పుష్పము, పక్షము, సముద్రము మున్నగువాటిని విద్దె, పుప్పము, పచ్చము, సముద్దరముగా నిర్ణయించి తత్తను వాడినాను. అలాగే నిష్ఠ => నిట్ట, గరిష్ఠా => గరిట్టా. ఎందుకంటే తెలుగులో వీటిని ఎలా గ్రహించవలెనో తెలియదు. కొల్తు ఉచ్చరణలో త-కారముపైన ఊనిక ఉన్నది కావున దానిని కూడ తత్తగా వాడినాను.)
==
తానా తందా - తనన తననా - తత్తనా తందతానా
==
మాతా యంబా - మరకతవపూ - మత్తమాతంగి దేవీ
నాతోషంబై - నవ రుచులతో - నట్టులో నుండ రావా
కాతాళంబీ - కసటు నరుపైఁ - గద్దు కాకుండ నౌనా
యీతావందీ - యిరులు వలదే - యిచ్చతో రంగు లీవే
==
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
2
వర్ణచ్ఛందములు - 23
==
ఆధారము: కల్పితము
సూత్రము:
(తత్తన తనన తనతన -
తత్తన తనన తనతన -
తత్తన తనన తనతన తనతాన)2
==
ముత్తెపు నగవు గనగను
జిత్తము చెలువు నలరెను
విత్తము వలదు మనికిని నిజమేగా
ముప్పుల వెతలు మఱుగగు
తిప్పలు వదలుఁ దురితము
తప్పులు దొలఁగు భవమున సిరియేగా
==
ఎత్తులు వలదు మనఁగను
జిత్తులు వలదు మనఁగను
సత్తెపు పలుకు లవసర మగుఁగాదా
యెప్పుడు నతనిఁ దలఁచినఁ
జప్పుడు నిడక మనలకుఁ
జప్పున వరము లొసఁగును ముదమేగా
==
నిత్తెము మదిని గవనపు
చిత్తరు వొకటి మలచిన
సత్తెము హృదియు విరియును బొలుపేగా
నిక్కము భువన మతనిది
చిక్కఁడు మనకు దొఱకఁడు
చక్కని మొగపు చెలువుఁడు యెకిమీఁడే
==
కత్తులు వలదు ధరణిని
మిత్తియు వెతయు జనులకు
మత్తిడు మదము నణచుము జగదీశా
కచ్చలు పగలు నసురము
లిచ్చయుఁ జెలిమి యమరము
త్రచ్చఁగ భయము గొలుతును సుగమీయ
==
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
పద్మపత్రాక్ష వృత్తము -
--
ఆధారము - కల్పితము
నడక - ఖండగతి, పద్మనాభ వృత్తములో చివరి గురువును తొలగించగా ఈ వృత్తము లభిస్తుంది.
--
పద్మనాభ - (త)7/గగ
పద్మపత్రాక్ష - (త)7/గ
--
పద్మపత్రాక్ష - (త)7/గ
22 ఆకృతి 1198373
--
పద్మపత్రాక్ష - (త)7/గ అక్షరసామ్య యతితో - 1,7,13,19 అక్షరములు
సామాన్యమే నీదు - సవ్యార్థ రూపమ్ము - సర్వార్ధ దీపమ్మె - సంతృప్తిగా
సమ్మోహమే నీదు - సంతాపమౌనమ్ము - సఖ్యమ్ము కాలమ్ము - సంధానమే
దామోదరా నీదు - ధర్మార్ధ ప్రాయమ్ము - తన్మాయ తీరమ్ము - ధ్యానమ్ముయే
కామ్యార్ధమే నీదు - గమ్యార్ధ గ్రామ్యము - కారుణ్య భావమ్ము - కార్యార్థమే
దీపమ్ములో నీదు - దివ్యస్వరూపమ్ము - దృష్టమ్ముగానయ్యెఁ - దృప్తమ్ముగా
పాపమ్ములన్ బాపు - భవ్య స్వరూపమ్ము - వర్ణించ లేనిందు - వైనమ్ముతో
రా పద్మపత్రాక్ష - రమ్యమ్ముగా వేణు - రావమ్ము లూఁదంగ - రంజిల్లఁగా
కాపాడ రావయ్య - కస్తూరి రంగయ్య - కామమ్ము లీడేరఁ - గల్పద్రుమా
కాలమ్ము నీదయ్య - కల్లోల రాగమ్ము - కన్యత్వ వైనమ్ము - కష్టమ్ముయే
తాళమ్ము వెయ్యాలి - తత్వము రాయాలి - తన్మాయ పోవాలి - తత్వమ్ముయే
మేలమ్ము మ్రోగాలి - మిస్సమ్ము చూడాలి - మొక్షమ్ము రావాలి - మైసమ్ముయే
గాలమ్ము వెయ్యాలి - గమ్యాన్ని చూపాలి - గాధల్ని చెప్పాలి - కానిచ్చుటే
నందాబ్ధి చంద్రుండు - చిందించు నా సౌరు - బృందావనమ్మందు విందే గదా
కందోయి కానంద - మందిచ్చు నారూప - మిందీ మనమ్మందు నృత్యమ్ములే
కుందారవిందమ్ము - లందాల్చి కృష్ణుండు - ముందుండఁగా నెప్డు మోదమ్ములే
హిందోళమై యిందు - డెందమ్ము లూఁగంగ - మందమ్ము సామాగమాధానిసా
(సమగమధనిస స్వరములు హిందోళపు స్వరములు)
విధేయుడు : మల్లాప్రగడ రామకృష్ణ
--
కుసుమషట్పది రూపములో - 5,5 / 5,5 / 5,5 - 5,2 మాత్రలు
--
నందాబ్ధి చంద్రుండు - చిందించు నా సౌరు - బృందావనమ్మందు - విందే గదా
కందోయి కానంద - మందిచ్చు నారూప - మిందీ మనమ్మందు - నృత్యమ్ములే
--
కుందారవిందమ్ము - లందాల్చి కృష్ణుండు - ముందుండఁగా నెప్డు - మోదమ్ములే
హిందోళమై యిందు - డెందమ్ము లూఁగంగ - మందమ్ము సామాగ-మాధానిసా
(సమగమధనిస స్వరములు హిందోళపు స్వరములు)
--
అక్షరసామ్య యతి మొదటి భాగములో, ప్రాస రెండవ భాగముతో -
--
ఆలించుమా నీవు - హైన్యమ్ము మాగాథ
పాలించుమా దేవ - పంచాననా
ఈలాటి జన్మమ్ము - లిందిచ్చినావేల
తాళమ్ము గీతానఁ - దప్పైనదా
కాలమ్ము సాఁగంగఁ - గష్టాలు నిండంగ
వేళయ్యెనా భూమి - వీడన్ హరా
తేలించవా మమ్ము - తీయంగ సుంతైన
లాలించు సౌఖ్యాల - రమ్యమ్ముగా
--
ఇలా వ్రాస్తే మొదటి భాగమును, చివరి భాగమును UI వంతెన (లేక వరణము) కలుపుతుంది, అక్షరసామ్య యతి, ప్రాసయతులతో
UUI UUI UUIU - UI - UUI UUI UUIU
--
మందానిలమ్మందు గంధమ్ముగా - మంచి -
ఛందమ్ములోనుండు బంధమ్ముగా
సౌందర్య మాధుర్య మందారమై - చారు -
మందాకినీ నీర పీయూషమై
సిందూరమందుండు చెల్వమ్ముగా - శ్రీల -
చిందించు సాయంసముద్రమ్ముగా
నందాత్మజా రమ్ము మాగీములో - నాకు -
నందమ్ము నీయంగఁ జిత్తమ్ములో
--
పై పద్యములో వరణమును తొలగిస్తే కూడ పద్యము చదువుటకు బాగుంటుంది.
--
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
సమాని, ఉష్ణి, అర్ధసమవృత్తము సత్యభామ, సుగంధి -
--
సమాని, ఉష్ణి వృత్తములు పద్య నిర్మాణమునకు ఇటుకలవంటివి. ఆ యిటుకలతో ఎలా పద్య భవనమును నిర్మించ వీలగునో అన్నదే ఈ సందేశపు సారాంశము.
--
(2), (5) పద్యములతో నిర్మించిన రెండు సత్య భామలు -
--
సారసాక్ష - చారుదేహ
నారి నిన్ను - నమ్మెరా
మేరలెల్ల - మించు ప్రేమ
హారి యో వి-హారి రా ... (9)
--
దూర మేల - దూరు లేల
దారి నేను - దప్పితిన్
చేర రమ్ము - చిద్విలాస
హోరు వాన - యూరిలో ... (10)
--
(3), (6) పద్యములతో నిర్మించిన రెండు సత్య భామలు -
--
మూలనుండెఁ - బూలవీణ
మేళవించు - మేలుగా
కేల నాను - కేరువారి
లీలఁ బాడు - లెస్సగా ... (11)
--
వ్రేలియందు - విచ్చు గీతి
లాలివోలె - రాత్రిలో
నేల చేరు - నింగితోడ
రాల వెల్గు - రాశిగా ... (12)
--
ఇప్పుడు (7), (😎 లోని రెండు పాదములను కలిపితే మనకు ఉత్సాహపు ఒక ప్రత్యేకతయైన సుగంధి వృత్తము ప్రాసయతితో లభిస్తుంది -
--
భామ సత్య భామ నేను - రా మనోహరా సఖా
శ్యామలాంగ చాలు వంక - నామనస్సు నాథుఁడా
కోమలాంగి కోరి పిల్చె - గోము నింపు గోపకా
వామయందు వాంఛ నిండెఁ - బ్రేమతోడ వేగ రా ... (13)
--
ఇప్పుడు (9), (10) లోని రెండు పాదములను కలిపితే మనకు ఉత్సాహపు ఒక ప్రత్యేకతయైన సుగంధి వృత్తము ప్రాసయతితో లభిస్తుంది -
--
సారసాక్ష చారుదేహ - నారి నిన్ను నమ్మెరా
మేరలెల్ల మించు ప్రేమ - హారి యో విహారి రా
దూర మేల దూరు లేల - దారి నేను దప్పితిన్
చేర రమ్ము చిద్విలాస - హోరు వాన యూరిలో ... (14)
--
ఇప్పుడు (11), (12) లోని రెండు పాదములను కలిపితే మనకు ఉత్సాహపు ఒక ప్రత్యేకతయైన సుగంధి వృత్తము ప్రాసయతితో లభిస్తుంది -
--
మూలనుండెఁ బూలవీణ - మేళవించు మేలుగా
కేల నాను కేరువారి - లీలఁ బాడు లెస్సగా
వ్రేలియందు విచ్చు గీతి - లాలివోలె రాత్రిలో
నేల చేరు నింగితోడ - రాల వెల్గు రాశిగా ... (15)
--
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
విశారద -
--
ఆధారము - కల్పితము
నడక - ఖండగతి (UIII)5/U
--
విశారద - భ/జ/స/న/భ/జ/స
21 ప్రకృతి 978671
--
UIII UIII - UIII UIII - UIIIU విఱుపుతో అక్షరసామ్య యతితో -
--
నామనసు నిండఁగను - నాకలలు పండఁగను - నవ్వుచును రా
వ్యోమమున వెల్గు సుడి - పొందికగ నర్ధ నిశి - పూర్ణశశితో
ప్రేమమయమయ్యె మది - ప్రీతిగను రమ్ము చలి - వేళ యిదిరా
శ్యామలశరీర సర-సాలఁ గురిపించు సుర-శాలఁ గనఁగా
--
ఏమి యిల జీవనము - లేమి మన సాధనము - లెప్డు తుదయో
ఈమనసు బాధలకు - నిల్లుగను మారెఁగద - యెప్డు ముదమో
ప్రేమయు దుకాణమున - బేరమున వస్తువుగ - వేలఁ గొనుటో
శ్యామల నిశీథమున - స్వామి నిదురించెనొ వి-షాదము ధరన్
--
UIII UIII - UIII UIII - UIIIU విఱుపుతో ప్రాస యతితో -
--
చందురుని వెన్నెలల - గంధమును బూసికొని - ముందు నిలువన్
వంద కుసుమాల సర-మందు నిను జూడఁగను - విందు కనులన్
డెందమది యూఁగె నిటఁ - జింద ననుభూతి సుధ - సుందరముగా
మందమతి నన్ను గన - మందిరము వచ్చితివి - నందసుతుఁడా
--
మోదమన నీవెగద - నాదమన నీవెగద - శ్రీద వరదా
బాధయన నేనెగద - ఖేదమన నేనెగద - వేదనలతో
నీదయయె కావలెను - నాదరికి వేగఁ గడు - హ్లాదమున రా
పోదమెపుడో యనుచుఁ - గాదనకు విన్నపము - బీదను హరీ
--
UIII UIIIU - III - UIII UIIIU విఱుపుతో అక్షరసామ్య ప్రాస యతులతో -
--
భారతికి గీతములతో - స్వరపు
హారతుల నిత్తుఁ జెలువై
నీరజదళాక్షిని సదా - నెరవుఁ
గోరెదను జ్ఞానమునకై
శారదను దల్తు విధిగా - వర వి-
శారదను గొల్తు నిధిగా
నారదుని తల్లి దయతో - నగుచు
గారమున స్ఫూర్తి నిడునో
--
మానసము మాధవుఁడనెన్ - మధుర
గానమును గోరె వినఁగా
తేనియలఁ గ్రోలఁగఁ జెవుల్ - దియని
వేణువుకు వేచె నిశిలో
నానయనమందు వెలుఁగే - యవని
కోనలను నింపు నదియై
వాణి యది వేదములకే - వఱలి
ప్రాణమును నింపు వరమై
--
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
J
జాతి పద్యము ప్రీణనము -
--
ఆధారము - కల్పితము
నడక - మిశ్రగతి
--
మొదటి మూడు పాదములు - త్రి/చ - త్రి/చ (హరిణగతి రగడ)
నాలుగవ పాదము - త్రి/చ - త్రి/గ
మొదటి మూడు పాదములకు అంత్యప్రాస
మొదటి రెండు పాదముల లయ వృషభగతి రగడ లయ
చివరి రెండు పాదముల లయ మత్తకోకిల లయ
--
ప్రీణనము -
--
పిండి జల్లిన - విధము ధరపైఁ
బండు వెన్నెల - పడెను మనకై
నిండు హృదితో - నృత్యమునకై
రండు రండీ - రాత్రిలో
--
పాట పాడఁగఁ - బరవశించఁగ
నాట లాడుచు - నలరి మించఁగ
మాట లాడుచు - మమత పంచఁగఁ
బూట యిదియే - ముదముగా
--
వెలుఁగు నిండిన - వృత్త కేంద్రము
వెలసె వాఁడే - ప్రేమ సంద్రము
చలిత మురళీ - స్వరము మంద్రము
కలలు నిజమగుఁ - గమ్మఁగా
--
వాని సుందర - వాణి విమలము
కానఁగా నా - కనులు కమలము
లానఁగా నా - యధర మమలము
వాని నవ్వులు - వరములే
--
చందమందున - జందమామయె
యందమందున - నమరగామియె
బంధమందున - వలపు మాయయె
నందతనయుఁడు - నందమే
--
కోకిలమ్మల - కొమరు పాటలు
కేకి బృందపు - కెరలు నాటలు
రాకలోఁ బలు - రమణి మాటలు
ప్రాకటమ్మగు - రజనిలో
--
గానవాహిని - గంగ యయ్యెను
ప్రాణవాహిని - వఱద యయ్యెను
వేణు నాదము - విశ్వ మయ్యెను
ప్రీణనమ్మా - బ్రేమమే
--
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
అశ్వధాటి మఱొక నడక -
--
అశ్వధాటి - త/భ/య/జ/స/ర/న/గ
మత్తేభము - మందారమరంద చంపూ
(సూత్రము - మత్తేభాఖ్యం తభయజసరనగయుక్తం స్వరార్వఫణిభిన్నమ్)
--
నేను ఈ రోజు ఏకస్వరూపముగానుండు రెండు భాగములకు ప్రాసయతిని ఉంచి, మధ్య ఉండే వరణమునకు అక్షరసామ్య యతిని ఉంచి వ్రాసిన రెండు పద్యములను మీకు అందిస్తున్నాను.
--
అశ్వధాటి (మత్తేభము, సితస్తవకము) - త/భయ/జ/స/ర/న/గ
22 ఆకృతి 1915509
--
UUI UIII U - UI UIII
UUI UIII U
--
ఆనంద సీమ యిదిరా - ఆశ పూయు నిట -
సూనమ్ముగా మనసులో
గానమ్ము జీవితమురా - గంగ పారు నిట -
స్వానమ్ము స్నానమగురా
వీణా వినోదములురా - ప్రేమ రాగములు -
ప్రాణాల వర్ణములురా
నేనిత్తుఁ గ్రొత్త సుధ రా - నీవు మర్వవది -
సానంద జీవనదిరా
--
మత్తేభ మా సరసిలో - మత్తుగాఁ దిరుగ, -
మెత్తంగ నక్రమదియున్
మత్తిల్లి పట్టెఁ గజముం, - బాప మామృగము -
మొత్తమ్ముగా భయముతోఁ
జిత్తములో హరిని దాఁ, - శీఘ్రమై మొసలి
నొత్తంగఁ గోరుకొనఁగా,
విత్తంపుదేవి మగఁడే - వేగమై వెడలి
హత్తిన్ బ్రియాన నిలిపెన్
--
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
J K Mohana Raoసాహిత్యం
nr1
,
m
c
m
2
r
e
c
సంపఁగి రూపములో చంపకోత్పలమాలలు -
--
సంపఁగి - 4,5,5 - 4,5,5 మాత్రలు
సుమారు 18 సంవత్సరాలకు ముందు మాలికావృత్తములను తాళబద్ధమైన మాత్రా ఛందస్సుగా వ్రాయవచ్చునని కనుగొన్న దినము నా ఛందోయాత్రలో మఱువ లేని దినము!
--
చంపకమాల సంపఁగి రూపములో -
--
వలపుల వీథిలో రథములో - వడిగా నరుదెంచి వేగమే
తలుపులఁ దట్టినా రెవరొ నా - తలపు న్నిలుపంగ జేసిరే
వెలుఁగుల దివ్వె నా కరములోఁ - బ్రియమై కనిపింపఁ జేతురో
సెలవలెఁ బారునో కవనముల్ - చిరమై యిలపైన నిల్వఁగా
--
పలుపలు పూవు లీ వనములో - బరువై లతలందుఁ బూయఁగాఁ
జెలువపు నాట్యమే నవముగా - చెలువా యిట రమ్ము డాఁయఁగా
కలకల పాడు నా పులుఁగుతోఁ - గలుపన్ గళ మౌను రాగమే
తెలుఁగునఁ బాటగాఁ బదములం - దియఁగాఁ బలికించ యోగమే
--
ఉత్పలమాల సంపఁగి రూపములో -
--
కోరిక పక్షులై నభములో - గుమిగా నెగురంగ లేచెనే
చేరఁగ నెంచె నా శిఖరముం - జిలుగౌ తెలిమేఘమాలతో
తీరని యాస లీమనసులో - దిగునో మఱి పుల్గు నేలకున్
చేరును వానగా చినుకులై - శిఖరమ్మున మబ్బు రాల్చఁగా
--
మానసవార్ధిలో మథనమా - మధువే సుధయంచు నెంచనా
కానఁగ నీటికై పయనమా - కలయే మృగతృష్ణ వారియా
నేనొక సృష్టియా నలువచే - నిజమై ననునిట్లు చేసెనో
గానుగ యెద్దు నా గమనమా - కరువా యొక వెల్గు దారిలో
--
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
సంపఁగివలె మొదటి రెండు మాత్రలు లేని విక్రీడితములు -
--
శార్దూల(మత్తేభ)విక్రీడితము - U(II) UU IIUI UIII - UU UIU UIU
సంపఁగి - 4,5,5 - 4,5,5 మాత్రలు
--
రావా నను జూడ వేగముగ - రాత్రి న్నీవు నాకండగా
నీవే యెపుడిత్తు వుల్లసము - నీతో స్వప్నముల్ మెండుగా
పూవై వికసింతు నిన్ను గన - పూర్ణమ్మౌచు భాసించఁగా
దేవా వెలిఁగించు దీపమును - దెర్వుల్ నాకుఁ గన్పించఁగా
--
నాలో నొక వెల్గు పుట్టినది - నానా వర్ణ మిశ్రమ్ముగా
హాలాహల మయ్యె నాసుధగ - హాహాకారముల్ తగ్గఁగా
మేలే యగు నింక జీవితము - మేఘకాశమౌఁ దెల్లఁగా
తేలించును వాఁడు సంద్రమున - దెడ్డున్ వాఁడె సాగించుఁగా
--
విక్రీడితములకు, మాలికావృత్తములకు గల పరోక్ష సంబంధమును జాతి పద్యము సంపఁగి చక్కగా నిరూపిస్తుంది.
--
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
సంపఁగి ప్రత్యేకత మంచుమణి -
--
ఆధారము - కల్పితము
నడక - 4,5,5, మాత్రలు
--
మంచుమణి - న/జ/భ/ర/స/న/ర IIII UIU IIUI - UII UIII UIU
21 ఆకృతి 767408
--
వదనము జూడఁగా మదిలోన - వాంఛలు లేచినవి మెల్లఁగా
ముదములు పూవులై యెదలోన - మోహము నింపినది చల్లఁగా
నిదురయు రాక నేనిరులందు - నెమ్మది వీడితిని రాత్రిలో
మధురను వీడరా కమలాక్ష - మానిని వేగెనిట ధాత్రిలో
--
శిశిరము చల్లఁగా మహిపైన - జిమ్మెను మంచుమణు లల్లఁగా
నిశి యగుఁ గంబళమ్ములతోడ - నీజత మోదమగు వెచ్చఁగా
వశమును జేయు నామదనుండు - వాగుర వేయు విరికోలతో
దిశలను వెల్గుతోఁ దిమిరారి - తెల్లఁగఁ జేయునది రేపెగా
--
మనసొక స్రోతమై ప్రవహించె - మానిని వాల్గనులఁ గాంచఁగా
నునుసడి గీతమై గళమెత్తె - నోటను రాదు పద మెంచఁగా
కనుగవ వద్దనెన్ గదలంగఁ - గామిని నగుమోము లిప్తమో
పెనుముడి యిప్పుడీ యెదయందుఁ - బ్రేమము నిధివోలె గుప్తమో
--
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
ఉత్పలక్రీడ - అర్ధసమవృత్తము
--
బేసి పాదములు - ఉత్పలమాల పాదములు సంపఁగి రూపములో
సరి పాదములు - మొదటి రెండు మాత్రలు లేని విక్రీడిత పాదములు సంపఁగి రూపములో
సంపఁగి - 4,5,5 - 4,5,5 మాత్రలు
అక్షరసామ్య యతి నాలుగవ మాత్రాగణముతో
పాదము 1,3 - UII UIU- IIIU * IIU IIUI UIU
పాదము 2,4 - UU- IIUI UIII * -UU -UIU UIU
--
క్రింద నా ఉదాహరణములు -
--
ఉత్పలక్రీడ - ఉత్పలమాల / శా(మ).వి. - 2 మాత్రలు
--
వీణయు రమ్యమై పలుకఁగా - విన నామనమందు శాంతియే
వేణూ రవమిచ్చు రాగమున - బ్రేమాస్వాదమౌ కాంతియే
గానము పాటతోఁ గలియఁగా - గతిలో వికసించు ఛందమే
ప్రాణస్వర తాళమాలికలు - వాణీదేవి కానందమే
--
ఏమని నిన్ను నేఁ బిలుతురా - యెపుడున్ హృదిలోన నీవెగా
స్వామీ మనసొక్క కోవెలయె - సర్వ మ్మందులో నీవెగా
భూమిని గల్పు నా క్షితిజలో - ధరయో నభమో యెఱుంగనే
నామానససమిందు నెవ్వరిది - నాదా లేనిచో నీదియా
--
మల్లియ లెందుకే కొలువఁగా - మదిలోఁగల భక్తి చాలునే
యుల్ల మ్మొకతోట సొంపులిడు - నొప్పై దానిఁ గాపాడఁగా
వల్లకి మీటు సుస్వరముగా - వఱలున్ నవభావ చిత్రముల్
హల్లీసకమొండు వెలయఁగా - హర్షధ్వానముల్ మ్రోఁగుఁగా
--
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
J K Mohana Rao
వృషభగతి రగడ, సంపఁగి మిలనము - గతి గర్భ కవిత్వము
--
వృషభగతి రగడ ప్రత్యేకత - UI IIII UI IIU - UI IIII UI IIU 3,4,3,4 - 3,4,3,4 మాత్రలు
సంపఁగి ప్రత్యేకత - UII IIIU IIIU - UII IIIU IIIU 4,5,5 - 4,5,5 మాత్రలు
--
వృషభగతి రగడ -
రమ్ము ప్రియతమ నన్ను గనఁగా - రాత్రి సమయము సుందరమురా
కమ్మనగు నొక గీతి వినరా - గానరసమును గ్రోలి నగురా
నమ్ము మనసున నెప్డు నిజమై - నాకు సకలము నీవె గదరా
వమ్ము మనికియు వంత యగుఁగా - వాగు నినుపఁగ వాన యన రా
--
సంపఁగి -
రమ్మిటఁ బ్రియతమా నను గనన్ - రాతిరి సమయమో రమణమే
కమ్మని పదములన్ వినఁగ రా - గానపు రసములన్ గుడువరా
నమ్ముము మనసులో నిజముగా - నాకిట సకల మీవనెదరా
వమ్మిది మనికిరా వ్యధలతో - వాగును నినుపరా చినుకులై
--
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
(నిభాలితా)2 = పాండుర -
---
4,5,5 మాత్రాగణములతో నిభాలితకు ఆధారము - వాగ్వల్లభ
--
నిభాలితా - స/త/ర IIU UUI UIU
9 బృహతి 164
--
చిలుకా నాచిల్క యెక్కడే
పలుకే బంగారమాయెనే
కలలోఁ జూడంగఁ దల్చఁగాఁ
గలయే రాకుండె రాత్రిలో ... (1)
--
నిదురా నీవేల రావు నా
మదిలో శాంతమ్ము నింపఁగా
గదిలో నేనొంటివాడఁనై
వ్యధతో నెట్లుంటిఁ జూడవే ... (2)
మనసా కవ్వింత లెందుకే
మనునా నాయాస చెప్పవే
వినవే వాఁడిందు వచ్చునా
పెనవేయంగాను జెల్మితో ... (3)
--
ప్రణయమ్మందేది మంత్రమో
ప్రణయమ్మందేది తంత్రమో
కనఁగా సాధ్యమ్ము కాదుగా
కనులో, వీక్షించె రాకకై ... (4)
--
ఇప్పుడొక ప్రయోగము - మూడవ నాలుగవ పద్యములను కలిపి ఒక నిడివి వృత్తమును చేద్దామా? అది ఇలాగుంటుంది -
--
పాండుర - స/త/ర/స/త/ర IIU UUI UIU - IIU UUI UIU
18 ధృతి 83620
--
మనసా కవ్వింత లెందుకే - మనునా నాయాస చెప్పవే
వినవే వాఁడిందు వచ్చునా - పెనవేయంగాను జెల్మితో
ప్రణయమ్మందేది మంత్రమో - ప్రణయమ్మందేది తంత్రమో
కనఁగా సాధ్యమ్ము కాదుగా - కనులో, వీక్షించె రాకకై ... (5)
--
ఈ ఐదవ పద్యమునకు చంపకోత్పలమాలలవలె అమరిక, అనగా, 4,5,5 - 4,5,5 మాత్రలు పాదములో. దీనికి మాలికావృత్తమువలె యతినుంచి వ్రాస్తే ఇది అవగతమవుతుంది.
--
మనకానందమ్ము నీయ - మానిని చూడా పూర్ణచంద్రునిన్
ప్రణయమందుండు వెల్గు - పాండుర శోభల్ వెన్నెలయ్యెఁగా
వినుమీ రాత్రిన్ సుగమ్ము - ప్రేమముతో గీతమ్ములౌనుగా
మనసుల్ చేరంగఁ జైత్ర - మాసపు నక్తమ్మేగదా సదా ... (6)
--
ఈ వృత్తమునకు పాండుర అని పేరుంచినాను.
--
ఇందులో మఱొక విశేషము కూడ మనకు తెలుస్తుంది. చంపకోత్పల మాలల నడకకు రెండవ మాత్రా గణమైన ర-గణము ముఖ్యము. అది త-గణమైతే నడక కొద్దిగా దెబ్బ తీస్తుంది.
--
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
(అపరవక్త్రా)2 = యోషా
--
అపరవక్త్రకు ఆధారము నాట్యశాస్త్రము. దీనికి ప్రసభ, భద్రికా, సుభద్రికా అని కూడ పేరులు ఉన్నాయి. ఇందులో 4,5,5 మాత్రలతో గణములు ఉన్నాయి. నేను నాలుగు గణములు ఉన్నప్పుడే యతిని ఉంచుతాను.
--
అపరవక్త్రా- న/న/ర/లగ IIII IIUI UIU
11 త్రిష్టుప్పు 704
--
దినమునఁ బనులందు నుందు, నా
మనమున నిను దల్తు రాత్రిలో
నినుఁడల నభమందు దోఁచఁగాఁ
బనులవి నను బిల్చు వెండియున్ ... (1)
--
హిమమణు లెటు చూడఁ దెల్లఁగా
రమణము ధర నేఁడు చల్లఁగా
గమనమునను గాలు జారుఁగా
శ్రమమగు హిమరాశి నూఁడ్చఁగా ... (2)
--
దినమణి కిరణాలు పైబడన్
దనరెను హిమముత్య మాలికల్
వినఁగను సడులెత్తె వాతముల్
పెనుముద మగు హైమనమ్ములో ... (3)
--
చదువుల తలి యోష భారతీ
సదమలమగు యో శుభాకృతీ
హృదయము లలరంగ వ్రాయఁగా
నెదురుగఁ గనిపించు తీయఁగా ... (4)
--
మృదువగు కవనమ్ము నీయుమా
ప్రిదలఁగ దురితమ్ము సేయుమా
మదినొక చిఱుదివ్వె వెల్గునా
మధురపు చెలువిందుఁ గల్గునా ... (5)
--
నాలుగవ, ఐదవ పద్యములను చేర్చినప్పుడు మనకు పాదములోని రెండు అర్ధ భాగములకు ఒకే అమరిక ఉండు నూతన కల్పిత వృత్తము యోషా లబిస్తుంది. దానికి క్రింద ఉదాహరణములు -
--
యోషా - న/న/ర/జ/న/స/జ/గ IIII IIUI UIU - IIII IIUI UIU
22 ఆకృతి 1440448
--
చదువుల తలి యోష భారతీ - సదమలమగు యో శుభాకృతీ
హృదయము లలరంగ వ్రాయఁగా - నెదురుగఁ గనిపించు తీయఁగా
మృదువగు కవనమ్ము నీయుమా - ప్రిదలఁగ దురితమ్ము సేయుమా
మదినొక చిఱుదివ్వె వెల్గునా - మధురపు చెలువిందుఁ గల్గునా ... (6)
--
ప్రణయపు వనమందుఁ బుష్పమా - వ్యధ నిడు విరహాన బాష్పమా
మనమను మణిపేటి రత్నమా - మధురిమ నొసగంగ యత్నమా
వినదగు వలఱేని గీతమా - ప్రియమగు నమృతంపు స్రోతమా
తెనుఁగున సరి క్రొత్త పద్యమా - తెలివిని మఱపించు మద్యమా ... (7)
--
కవనపు వనమందు మౌనమే - కవులకు నెలుఁగిచ్చు ధ్వానమా
దివసపు సడులందు ధ్యానమే - తెలివిని యలరించు జ్ఞానమా
భువనపు కొనలందు వెల్గులే - పురిపులుఁగుల చిందు జిల్గులా
శ్రవణము విను గీతి నాదమే - రసమయమగు గీత పాదమా ... (😎
--
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
కమలలోచనా + కమలలోచనా = రాగమతి
--
కమలలోచనావృత్తపు ఆధారము నాట్యశాస్త్రము (అన్ని ప్రతులలో లేదు ఇది)
--
నిన్న శ్రీమతి సుప్రభగారు సమవృత్తములో పాదమునకు పది అక్షరములు ఉన్నప్పుడు యతి నియతముగా నుంచుట తెలుగు లాక్షణికుల పద్ధతి కదా అన్నారు. ఈ కమలలోచన వృత్తమును గమనిస్తే యతిని ఎప్పుడు ఉంచాలి, ఎప్పుడు అది అనవసరము అన్న విషయము అర్థమవుతుంది. న/న/జ/స గణములను III IIII UI IIU లేక IIII IIIU IIIU అని వ్రాయ వీలగును. మొదటిది మిశ్రగతి, 3,4,3,4 మాత్రలు. దీనికి మధ్యలో యతి సమంజసము. రెండవది 4,5,5 మాత్రల అమరిక. దీనికి యతి సబబుగా నుండదు. రెండు కమలలోచన వృత్తములను కలిపితే వృషభగతి రగడ మూసతో ఒక వృత్తము, సంపఁగి మూసలో మఱొక వృత్తము జనిస్తుంది. వాటి నిర్మాణమును క్రింద తెలిపినాను. గతి గర్భ కవిత్వమునకు కూడ ఇది ఒక ఉదాహరణము.
--
కమలలోచనా - న/న/జ/స
12 జగతి 1920
--
III IIII - UI IIU విఱుపుతో -
--
నెలయు విరియఁగ - నేల వెలుఁగే
కొలను విరియఁగఁ - గోరకములే
శిలలు విరియఁగ - శిల్ప తరువే
మలలు విరియఁగ - మంచు తెరలే ... (1)
--
చెలువు విరియఁగఁ - జిందు సుధయే
తలఁపు విరియఁగఁ - దాన రవమే
కలలు విరియఁగఁ - గామ ధనువే
చెలిమి విరియఁగఁ - జెన్ను గవయే ... (2)
--
కమలముల గను - కన్నుగవయే
కమలనయనుని - గాంచు మదిలో
విమల హృదయుని - ప్రీతి యదియే
విమలమయమగు - ప్రేమ హృదిలో ... (3)
--
రమణమగు పద - రావ మదియే
రమణుఁ బిలుచును - రాసగతితో
రమణి గళమున - రాగమదియే
రమతి దలఁపిడు - రాగమతితో ... (4)
--
మూడవ, నాలుగవ పద్యములను చేర్చినప్పుడు మనకు ఐదవ పద్యములో వృషభగతి రగడ మూసలో రాగమతి అనే క్రింది వృత్తము లభిస్తుంది.
--
రాగమతి - న/న/జ/స/న/న/జ/స
24 సంకృతి 7862144
--
III IIII UI IIU- III IIII UI IIU విఱుపుతో -
--
కమలముల గను కన్నుగవయే - కమలనయనుని గాంచు మదిలో
విమల హృదయుని ప్రీతి యదియే - విమలమయమగు ప్రేమ హృదిలో
రమణమగు పద రావ మదియే - రమణుఁ బిలుచును రాసగతితో
రమణి గళమున రాగమదియే - రమతి దలఁపిడు రాగమతితో ... (5)
--
వలపు గది నిఁక వాదములతో - వలదు సలుపుట వాంఛకరిగా
వలపు మనసును వాసనలతోఁ - బఱచు టదియును బాడి సరిగా
కలువ కనులకుఁ గాటుకనఁగా - కవిత సొబగులు గ్రమ్మ నవమై
లలిత గతులగు లాస్యములతో - లలన త్వరగను రమ్ము దివమై ... (6)
--
(5), (6) పద్యములలో మొత్తము నాలుగు వృషభగతి రగడలు ఉన్నాయి.
--
కమలలోచనా IIII IIIU IIIU విఱుపుతో -
--
మనసిట నలరఁగా ముదముతో
దినమొక కవితగాఁ బదముతోఁ
దనరఁగ రజనిలో నుడువఁగా
ప్రణయపు ప్రతిమగా నిపుడె రా ... (7)
--
విరులను సరముగా నొసఁగనా
కరుణను గమలలోచన హరీ
వరములఁ ద్వరగ నాకొసఁగ రా
సిరివలెఁ దలఁతు నేనవి సదా ... (😎
--
జననమె యనఁగ నా మరణమున్
జననపు కవలగా నమరుఁగా
జననికిఁ జెలియ యా జమునయా
జనకుని సహజుఁ డాశమనుఁడా ... (9)
--
మనుజుని ముగితి యా మరణమా
మనుజుని ప్రగతి యా బసుమమా
మనికిని రణము వారణమెగా
మనికికి నునికి యా మునుకయా ... (10)
--
తొమ్మిదవ, పదియవ పద్యములను చేర్చగా సంపఁగి మూసలో మనకు 4,5,5 - 4,5,5 మాత్రలతో 11వ పద్యము రాగమతి వృత్తము లభిస్తుంది.
--
రాగమతి IIII IIIU IIIU - IIII IIIU IIIU విఱుపుతో -
--
జననమె యనఁగ నా మరణమున్ - జననపు కవలగా నమరుఁగా
జననికిఁ జెలియ యా జమునయా - జనకుని సహజుఁ డాశమనుఁడా
మనుజుని ముగితి యా మరణమా - మనుజుని ప్రగతి యా బసుమమా
మనికిని రణము వారణమెగా - మనికికి నునికి యా మునుకయా ... (11)
--
లలితుని గనఁగ నామనసులో - లలితము తలఁపులే మధురమై
కలలకు నెలవు లాయనుకృతుల్ - గన వినఁ బదములే కవనమై
తెలియని వలపులో తలఁపులే - దినమునఁ దెఱువ నాతలుపులే
జ్వలితము దివెలుగా నెనరులే - సరసపు చెలిమి యామలుపులే ... (12)
--
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
--
J K Mohana Rao
కొన్ని U -> II వృత్తములు -
--
ఒక గురువును రెండు లఘువులుగా, లేక రెండు లఘువులను ఒక గురువుగా చేయుట ఛందస్సులో సామాన్యము. శార్దూలమత్తేభ విక్రీడితములు, చంపకోత్పల మాలలు, మానినీ కవిరాజవిరాజితములు మున్నగునవి ఈ ప్రక్రియకు ఉదాహరణములు. ఈ రోజు మీకు మఱికొన్ని ఉదాహరణములను ఇస్తున్నాను. కొన్నింటిలో ఈ ప్రక్రియ పాదాంతములో కూడ జరుగుతుంది.
--
UIUIII - UII xUU - స్వాగతము - 11 త్రిష్టుప్పు 443
UIUIII - UII IIU - చంద్రవర్త్మ - 12 జగతి 1979
--
మాధవుండనెను - మానసమిందున్
రాధ వేచెనిట - రమ్మిట రాణన్
బాధనిచ్చితివి - భారము గాదా
భూధరోద్ధరణ - మోదము నీరా
--
మాధవుండనెను - మానస మిచటన్
రాధ వేచెనిట - రమ్మిట రమణన్
బాధనిచ్చితివి - భారము గదరా
భూధరోద్ధరణ - మోదము నిడరా
--
xUU IIU - IIU IIU - మోటకము - 11 త్రిష్టుపు 877
IIU IIU - IIU IIU - తోటకము - 12 జగతి 1756
--
తెర్వెక్కడనో - తెలియన్ గనదే
ఉర్వెక్కడనో - యుదయమ్మగునా
హర్వెక్కడనో - హరుస మ్మిడఁగా
పర్వై వడిగాఁ - బదముల్ ధరపై
--
తెరువెక్కడనో - తెలియన్ గనదే
ఉరువెక్కడనో - యుదయమ్మగునా
హరువెక్కడనో - హరుస మ్మిడఁగా
పరువై వడిగాఁ - బదముల్ ధరపై
--
IIII IIII - IIII xUU - కమలవిలసితము - 14 శక్వరి 4096
IIII IIII - IIII IIU - మణిగణనికరము - 15 అతిశక్వరి 16384
--
వదనము గన నది - వరముగ నిల్చున్
హృదయము హరియని - యెపుడును దల్చున్
బదమును నుడువఁగ - బగితియు కల్గున్
ముదమున దివియలు - పొలుపుగ వెల్గున్
--
వదనము గన నది - వరముగ నిలుచున్
హృదయము హరియని - యెపుడును దలుచున్
బదమును నుడువఁగ - బగితియు కలుగున్
ముదమున దివియలు - పొలుపుగ వెలుఁగున్
--
xUUI UU - IIUI UU - ఇంద్రవజ్ర - 11 త్రిష్టుప్పు 357
IIUI UU - IIUI UU - మహేంద్రవజ్ర - 12 జగతి 716
--
శ్రీరంగ రంగా - చెలువాల రంగా
పారంగ నీయా - వరహాస ధారల్
సారంగ మందున్ - శమమిమ్ము మాకున్
భారమ్ము నిండన్ - భరియించలేమే
--
సిరిరంగ రంగా - చెలువాల రంగా
పరువంగ నీయా - వరహాస ధారల్
క్షరలోక మందున్ - శమమిమ్ము మాకున్
బరువిందు నిండన్ - భరియించలేమే
--
xUUI UII IU - IIUI UU - మదన (వసంతతిలకము) - 14 శక్వరి 2933
IIUI UII IU - IIUI UU - సరసాంకము - 15 అతిశక్వరి 5868
--
శ్రీరామ రావణహరా - చిఱుదారి లేదా
ధీరా నమింతును సదా - తెర తీయరాదా
నీరాజసమ్ము వెలుఁగన్ - నిఖిలస్వరూపా
రారమ్ము ప్రేమమున స-ద్రమణీయ రూపా
--
సిరిరామ రావణహరా - చిఱుదారి లేదా
స్థిరతన్ నమింతును సదా - తెర తీయరాదా
నెఱ రాజసమ్ము వెలుఁగన్ - నిఖిలస్వరూపా
త్వర రమ్ము ప్రేమమున స-ద్రమణీయ రూపా
--
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
J K Mohana Rao
మధురస, భాసితసరణి, లాక్షణి, తృషా -
--
మధురస - భ/న/న/న/న UII IIII - IIII IIII (లఘ్వంత వృత్తము కల్పితము)
15 అతిశక్వరి 32767
--
నాదము లెపుడును - నవముగ వఱలఁగ
వేదము లగు నవి - వినదగుఁ బ్రియముగ
మోదము లొసగుచుఁ - బువువలె విరియఁగ
శ్రీదములగుఁ గద - చెవులకు మురియఁగ ... (1)
--
మీసము మొగమున - మెలికల నలరఁగ
నాసతి హృది మెల - నలలుగ నెగసెను
రాసము నడుమను - రసమయ నటనము
సేసెడు యువకుని - చెలువము దలఁచెను ... (2)
--
మానస సరసియు - మధురసభరితము
వేణువు సడి యట - వినఁబడు గలగల
వీణియ నుడి యట - వెలయును జలజల
గానపు రవణము - గణగణ మొరయును ... (3)
--
భాసితసరణి - భ/న/న/స UII IIII - IIIIU (వాగ్వల్లభ)
12 జగతి 2047
ఈ వృత్తమునకు ఇంతకుముందు ఉదాహరణములను ఇచ్చియున్నాను.
--
నాదరి సుగముగ - నగుచును రా
పేదకు నగునది - పెనునిధిగా
పూఁదఱి యగునది - భువనములో
సీధువు మనసుకు - చెణుకులతో ... (4)
--
మధురస + భాసితసరణి = లాక్షణి (సులక్షణసారము)
సులక్షణసారములో దీనికి యతి ఒక్కటే. కాని నా ఉద్దేశములో మూడు యతులు ఉండాలి, మానిని, కవిరాజవిరాజితములవలె. 30 మాత్రలతో దీని అమరిక కూడ అట్టిదే.
--
లాక్షణి - భ/న/న/న/న/భ/న/న/స
UII IIII IIII IIII - UII IIII IIIIU
27 భూశ్చందము 67076095
--
(1) + (4) పాదములు కలుపగా
నాదము లెపుడును - నవముగ వఱలఁగ - నాదరి సుగముగ - నగుచును రా
వేదము లగు నవి - వినదగుఁ బ్రియముగ - పేదకు నగునది - పెనునిధిగా
మోదము లొసగుచుఁ - బువువలె విరియఁగ - పూఁదఱి యగునది - భువనములో
శ్రీదములగుఁ గద - చెవులకు మురియఁగ - సీధువు మనసుకు - చెణుకులతో ... (5)
--
మఱొక ఉదాహరణము -
--
మాధవ యనఁగను - మధురము రసనయు - మార్గశిరముగద - మది హరికే
శ్రీధర యనఁగను - సితమగు హృదయము - చిందిడి పలుకును - చిడతలతో
బాధలు తొలగఁగఁ - బలువురు కలియఁగ - భక్తియుఁ బెరుగఁగఁ - బ్రమదములే
పోదము గుడి కిఁక - మురహరుఁ గొలువఁగఁ - బొంగలి తినఁగను - బులకితులై ... (6)
--
చతురస్రగతితో 30 మాత్రలతో శరషట్పది అమరిక సాధ్యము. కాని లాక్షణి వృత్తములో మూడవ చతుర్మాత్ర లఘువుతో ప్రారంభమవుతుంది. అందువలన ఈ ప్రక్రియ సిద్ధించదు. కాని రెండు లాక్షణి పాదములను అర్ధసమ వృత్తముగా మలచినప్పుడు లయ బాగుంటుంది. అట్టి అర్ధ సమ వృత్తమును ఐదవ పద్యమును విఱిచి వ్రాయ వీలగును.
--
నాదము లెపుడును - నవముగ వఱలఁగ
నాదరి సుగముగ - నగుచును రా
వేదము లగు నవి - వినదగుఁ బ్రియముగ
పేదకు నగునది - పెనునిధిగా ... (7)
--
మోదము లొసగుచుఁ - బువువలె విరియఁగ
పూఁదఱి యగునది - భువనములో
శ్రీదములగుఁ గద - చెవులకు మురియఁగ
సీధువు మనసుకు - చెణుకులతో ... (😎
--
ఈ అర్ధసమ వృత్తమును తృషా అని పిలువ దలచినాను.
--
తృషా - బేసి - మధురస / సరి - భాసితసరణి
--
చల్లఁగ వెలుపల - చలినిడు పవనము
లెల్లెడ హిమములు - హృదికితవై
యుల్లము లలరఁగ - నొలయఁగ జగతియు
నల్లని ప్రభువుకు - నమనములే ... (9)
--
రేయియు నిడివియె - తృషయును నిడివియె
హాయియు నిడివియె - హసితముగా
పాయని కవుఁగిలి - ప్రణయపు గిలిగిలి
మాయగ జగమగు - మదనునితో ... (10)
--
మంగళమగు నిఁక - మదనజనకునికి
మంగళమగునిఁక - మరుఁ దలికిన్
మంగళమగునిఁక - మహిఁ గల జనులకు
మంగళమగునిఁక - మన ధరకున్ ... (11)
--
సూచన - బేసి పాదములలో నాలుగు చతుర్మాత్రలతో అక్షరసామ్య యతితో, సరి పాదములలో మూడు చతుర్మాత్రలు, ఒక గురువు, అక్షరసామ్య యతితో ఎన్నో కీర్తనలు ఉన్నాయి తెలుగులో. అర్ధసమవృత్తము తృష కూడ అట్టిదే.
--
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
మార్గశిరపు పాట -
ఛందము - అర్ధసమ వృత్తము కృష్ణానంద
బేసి పాదములు - చ/చ - చ/చ
సరి పాదములు - చ/చ - చ/గ
కన్నడములో దీనిని శరచౌపది అంటారు.
ఆధారము -
కృష్ణానంద ముకుంద మురారే
వామన మాధవ గోవిందా
శ్రీధర కేశవ రాఘవ విష్ణోః
లక్ష్మీనాయక నరసింహా
అన్నమాచార్యుల, రామదాసుల కీర్తనలు కూడ ఇట్టివి ఉన్నాయి.
స్తోత్ర ఉదాహరణము - గోవిందాష్టకము -
https://www.youtube.com/watch?v=AMAy49Wkano...
https://stotranidhi.com/govindashtakam-in-telugu/
మహిమాన్వితమగు - మార్గశిరమ్మిది
మహిపై నతఁడే - మార్గముగా
మహనీయము లా - మాధవు నాటలు
బృహదీశ్వరుఁ డీ - విశ్వములో
బాలకుమారుఁడు - బాలల మారుఁడు
లీలామానుషుఁ - డీధరపై
నాలను గాచుచు - నానందము లిడుఁ
గేలను వేణువు - గీతముతో
తామరసాయత - తరళాక్షుని యా
నామము దలఁచిన - నాకమెగా
ప్రేమను నింపును - బ్రీతి నొసంగును
శ్యామలవర్ణుఁడె - సకలముగా
భువనము నోటను - ముదముగఁ జూపిన
భువనపు మూలము - మోహనుఁడే
నవనవముగ నా - నందతనూజుఁడు
భవభయ హరుఁడగు - బాలకుఁడే
విధేయుడు - మోహన
మార్గశిరపు పాట - 2
ఛందము - కుసుమ చౌపది
బేసి పాదములు - ప/ప - ప/ప
సరి పాదములు - ప/ప - ప/గ
మాధవుని కిష్టమగు - మార్గశీర్షమటంచు
బోధించె గీతలో - ముక్తికొఱకు
సాధించ నియమములు - సద్వర్తనలతోడ
శ్రీధరుండలరి సౌ-శీల్య మిచ్చు
కుసుమముల సరముతోఁ - గుసుమశరుఁ బిత నెంచ
వసమౌను వాఁడు మన - వాంఛ దీర్చు
వసివాడనిది భక్తి - వానికనురక్తి యగు
మసిలేనివాఁడు స-మ్మతి నొసంగు
ఉదయాన బలు మ్రుగ్గు - లొగి వేయ నింటిలో
హృది విచ్చుఁ బద్మమై - హృష్టి నిండ
పదమొండు పాడఁగాఁ - బద్మనాభుఁడు మెచ్చు
మదిలోన మాయు నా - మంచుతెరలు
చల్లని సమీరములు - సప్తర్షి మండల
మ్ముల్లమ్ము పొంగు నా - యుష వెలుంగ
అల్లదిగొ కోవెలయు - నతి మోహనమ్ముగా
నల్లనయ్యకు వంద-నమ్ము లిడఁగ
విధేయుడు - జెజ్జల కృష్ణ మోహన రావు
మార్గశిరపు పాట - 3
--
ఛందము - భోగచౌపది
బేసి పాదములు - (త్రి)4 - (త్రి)4
సరి పాదములు - (త్రి)4 - (త్రి)2/గ
సరి పాదములలోని చివరి లఘువు గురుతుల్యము.
--
భోగిశయనుఁ గాంచ రండి - ప్రొద్దు గీత మాలపించ
వేగ గుడికిఁ జేరి మనవి - విన్నవించఁగా
రాగ మలర రమ్యముగను - రంగనాథు నిద్రనుండి
జాగు సేయకుండ లేప - సమయ మిదియెగా
--
అమరనాథు దెస వెలింగె - నంబరాన కిరణరాశి
యమరె నరుణదీప్తితోడ - నలల రీతిగా
కమలములల కొలనిలోనఁ - గడు మృదువుగ విరిసెఁ జూడ
నమలమైన నీటి బొట్టు - లాకులందున
--
పంజరాన శుకపు వాణి - పాదపమునఁ బికపు వాణి
కంజనయన లపుడె లేచి - కడు ముదమ్ముతో
రంజిలంగ మ్రుగ్గు లెన్నొ - రంగు నింపి యింటిముందు
మంజులముగ వేసిరి చిఱు - మాటలాడుచు
--
ఇంటిలోనఁ బాశురమ్ము - లింటిబయట సడుల గీతి
యింటివెనుక ప్రొయ్యి మంట - లెగయుచుండఁగా
వెంటఁ దల్లి జలకమాడ - వెడలుమనుచుఁ జెప్పుచుండఁ
దుంటరియగు కన్నె యొకతె - తూఁగె నిద్రలో
--
విధేయుడు - మోహన
మార్గశిరపు పాట - 4
--
ఛందము - భామినీషట్పది
1,2,4,5 పాదములు - 3,4,3,4 మాత్రలు
3,6 పాదములు - 3,4,3,4 - 3,4,2 మాత్రలు
మూడవ, ఆఱవ పాదములో చివరి లఘువు గురుతుల్యము.
--
కోమలమ్మగు సుమములందున
భామినీ, షట్పదులఁ జూడవె
యామహావిష్ణువును గొల్వఁగ - నవియుఁ దలఁచినవో
శ్యామసుందరు నామమేగద
యీమహిన్ నవ నిధులు నిజమై
యామహోజ్జ్వల రూపమును గను - మాలయమ్ములలో
--
వాఁడు గాచెను వేద విద్యను
వాఁడు మోసెను నగపు కవ్వము
వాఁడు దంష్ట్రలఁ దాల్చె ధరణిని - వాఁడె మావాఁడు
వాఁడు బాలకు నుద్ధరించెను
వాఁడు జగతిని గొలిచెఁ బదముల
వాఁడు జంపెను మత్తరాజుల - వాఁడె మాఱేఁడు
వాఁడు దశముఖుఁ దునిమె భార్యకు
వాఁడు హలమును జేసె హనువుగ
వాఁడు యోగిగ శాంతి నిలిపెను - వాఁడె మాతోడు
వాఁడు వచ్చును రేపు హయమున
వాఁడు సర్వము వాఁడనంతము
వాఁడె కృష్ణుఁడు వాఁడె విష్ణువు - వాఁడె దైవమ్ము
--
కోరె రాధయు వాని డెందము
కోరె గోదయు వాని కరములఁ
గోరె మీరా వాని పదములఁ - గోర్కె వాఁడేగా
కోరె విజయుఁడు వాని మైత్రిని
గోరెఁ గుబ్జయు వాని ప్రేమను
గోరికల కొక కొండ వాఁడే - క్రోవి నూఁదునుగా
--
లతలలోఁగల పూవులన్నియు
శ్రుతులలోఁగల స్వరములన్నియు
గతులలోఁగల గీతులన్నియుఁ - గంజనేత్రునికే
మితులు లేని ప్రమోద నాట్యము
వెతలఁ జిందెడు నశ్రుకణములు
గతము భావియు వర్తమానపు - గతుల నిడు వాఁడే
--
విధేయుడు - మోహన
మంజుభాషిణీ -
---
ఆధారము - పింగళ, నాట్యశాస్త్రము, వృత్తరత్నాకరము
--
ఇతర నామములు - కనకప్రభా, సుమంగలీ(ళీ), జయా, నందినీ, సునందినీ, విలంబితా, ప్రబోధితా
--
మంజుభాషిణీ - స/జ/స/జ/గ IIUI UIII - UIUIU
13 అతిజగతి 2796
--
ఇల నేఁడు క్రైస్తవుల - కెంత యిష్టమో
చలిలోన బుట్టె నొక - చంద్రబింబమై
యలనాఁడు యేసు శిశు - వశ్వశాలలో
మలవోలెఁ గష్టముల - మంచు సేయఁగా
--
నిను జూడ నామనసు - నేఁడు దల్చెరా
నను జూడు వేగముగ - నందనందనా
విన వేల నాకథను - బ్రేమ నిండఁగా
వనజాక్ష వచ్చి ప్రియ - వాంఛ దీర్చరా
--
మనమందు నీవెగద - మంజుభాషిణీ
తనువిందు దాహమున - దాపమొందెనే
ప్రణయమ్ము పంకజము - పర్వు గంధమై
పినవారి యాశ యొక - ప్రేమపాశమే
--
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
మదనమాలికా -
--
ఆధారము - వాగ్వల్లభ
నడక - మిశ్రగతి
--
మదనమాలికా - న/ర/న/ర/ర
15 అతిశక్వరి 9688
--
నిదుర లేని యీ - నిబిడమౌ నిశీథమ్ములో
ముదము నీయవా - పులకరించ డెందమ్ములో
హృదయవాటిలో - నిరులు త్రోయుమా వెల్గుతో
మదనమాలికా - మధుర గీతికారాధితా
--
హిమము కప్పఁగా - నిలయు నిద్రలో మున్గెనా
ద్రుమము నగ్నమా - తొడిమ లెప్పుడో పూలలో
భ్రమము లోకమా - రజని మాయలోఁ దూఁగఁగా
అమృతమేదియో - యదియు నాహలాహాలమా
--
ఒకని జీవిత - మ్మొకనికేకదా భూమిపై
నొకరి యాత్ర వే-ఱొరులు సేయఁగాఁ జాలరే
ఒకరి మార్గమం - దొలయు పూల గంధమ్ము వే-
ఱొకరి మార్గమం - దొలయుఁ జాల దుర్గంధమే
--
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
Merry Christmas!
--
ఛందము - కుసుమ షట్పది
(5,5) / (5,5) / (5,5 - 5,2) మాత్రలు
--
నిసుఁగు యేసును దాను
ప్రసవించె మరియమ్మ
నిసిలోన నశ్వముల - నెలవులోన
దెసలనుండియు వచ్చి
రసమమగు బహుమతుల
రుసులు ముగ్గురు దెచ్చి - రుబుక తుష్టి
--
ఆబాలగోపాల
మాబాలు జననమ్ము
రేబవలు పండుగగ - ప్రీతితోడ
నీబూమి జరిపెదరు
ప్రాబల్యమున నేఁడు
సేబాసు క్రిస్త్మస్సు - చెలువమ్ములే
--
అందము లలంకార
మందములు దీపాల
చందములు చూడంగ - సంతసమ్మె
బృందముల గానమ్ము
మందిరపు ధ్యానమ్ము
విందుల వినోదమ్ము - ప్రీతి నిడును
--
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
ద్విపద ప్రత్యేకత సంశయశ్రీ ఒక "స్వర్ణ" వృత్తము -
--
ఆధారము - వాగ్వల్లభ
నడక - ఖండగతి
--
సంశయశ్రీ - త/త/త/గల U UI UUI - UUIUI
11 త్రిష్టుప్పు 1317
--
శ్రీరంగ లక్ష్మీశ - చిత్రప్రదీప
భూరాజరాజేంద్ర - భూరిప్రతాప
మారాయ సౌందర్య - మందారపుష్ప
రారమ్ము వేగమ్ము - రాగస్వరూప
--
నీసంశయశ్రీలు - నిక్కమ్ము నాకు
హాసమ్ము కల్గించు - నానంద మిచ్చు
భాసించు సందేహ - భావమ్ము విద్య
నాసించఁగా నెప్పు - డారీతి చెల్లు
--
ఈనాఁడు నీబిడ్డ - యీభూమి కిచ్చు
నానంద మానంద - మమ్మా నిజమ్ము
సూనుండు లోకాల - శోభించుచుండు
సూనుండు నాదేవ - సూనుండు సుమ్ము
--
తల్లీ త్రిలోకాల - తల్లీ భవాని
చల్లంగఁ గాపాడు - సర్వేశు రాణి
ఉల్లమ్ము పొంగంగ - నుఱ్ఱూఁత లూఁగ
ఫుల్లమ్ముగా రమ్ము - పూజించ వేగ
--
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
J K Mohana Rao
టంకణము ఒక "స్వర్ణ" వృత్తము కూడ -
--
ఆధారము - దుఃఖభంజనకవి వాగ్వల్లభ
నడక - మిశ్రగతి 3,5,5 - 3,5,5 మాత్రలు
అంకె 13 విరహాంక-హేమచంద్ర (ఫిబొనాచ్చి) సంఖ్యలలో నొకటి అందుకే ఇది "స్వర్ణ" వృత్తము. ఈ వృత్తమును 3,5 లేక 5,3 మాత్రల నడకతో కొన్ని సంవత్సరాలకు ముందు తెలిపి యున్నాను.
--
టంకణము - ర/న/ర/న/ర/న/గ UI UIII UIU - III UIU IIIU
19 అతిధృతి 241339
--
నిన్ను జూడఁగను మాధవా - నిఖిల మౌనుగా యుగముగా
నిన్ను దల్చఁగను యాదవా - నిముసమందు నన్ మఱతురా
మిన్నులోన గన నుంటివా - మృదుల మేఘ మీవనెదరా
సన్నుతాంగ యిటు రమ్మురా - సరస హాసముల్ గురియఁగా
--
యేసునాథుఁ డిటఁ బుట్టెనా - యిలను గాచఁగా స్వయముగా
వాసుదేవుఁ డిటు వచ్చెనా - వసుధ గాచఁగా స్వయముగా
మాశరీరముల బాధ లీ - మహిని దీరునా తెలియదే
దేశదేశముల వంతలే - దిశల నల్లఁగాఁ దిమిరమే
--
రంగులెల్ల శిశిరమ్ములో - రయము రాలె జ్ఞాపికలుగా
భృంగ రావములు లేవె యా - వెలితి మౌనమై మెదలెనో
శృంగమందు హిమ రాశులే - చెలువమయ్యెనో సితముగా
రంగ నీవు నిదురించఁగా - రసము లింకె నీ రసనపై
--
నాగుపామువలె వంపులా - నగవు మోడితో నటనలా
బాగుబాగనుచుఁ జెప్పనా - వరము నాదిగాఁ దలువనా
రాగమాలికలు పాడనా - రజని మంచులోఁ దడువనా
భోగమందిరపు మేడలో - ముదము పూయునా మమతలో
--
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
గజవృషభగతి -
--
ఆధారము - కల్పితము
వృషభకుంజరము అనే ఒక శిల్పమును చూచిన పిదప అట్టి ఛందస్సును సృజించవలయుననే ఆశ కలిగినది. దాని ఫలితమే యిది. గతి గర్భకవిత్వమునకు ఇది ఒక ఉదాహరణము.
https://www.flickr.com/photos/shivaj/5328726171/sizes/l/
--
గజవృషభగతి - ర/న/న/జ/ర
15 అతిశక్వరి 11259
--
ఖండగతి (గజగతి) - UIU IIIII IIUI UIU
--
చూడఁగా గజముఖము - శుభమౌను మేలుగా
పాడఁగా నగజసుతు - వరమిచ్చి యేలుఁగా
తోడుగా మనకెపుడు - తులలేని యండగా
నీడగా నిలుచుఁగద - నెఱ తుష్టి నిండఁగా
--
ఎందుకో తిమిరమున - నిట నీవు ధాత్రిలో
ముందు సాఁగితి విటులఁ - బులకించు రాత్రిలో
సందియ మ్మిఁక వలదు - సక రమ్ము కూడఁగా
చిందఁగా ముద మిచట - చెలువాల వీడుగా
--
త్ర్యస్రగతి (వృషభగతి) - UI UI III III UI UI U
--
గౌరితోడ వృషభ-గతిని గొల్చుచుందుఁగా
మేఱలేని బగితి - మిగులఁ దల్తు ముందుగా
వారి కారుణమున - వఱలుచుం దగత్యమై
మీఱజాలగలనె - మృడునియాన సత్యమై
--
రమ్ము రమ్ము సకియ - రజని చంద్రకాంతిలో
నిమ్ము నాకు సుగము - హృదయ మూఁగ శాంతిలో
కమ్మనైన కవిత - గళము విప్పి పాడఁగాఁ
జెమ్మగిల్లుఁ గనులు - చెవుల శ్రీలు నాడఁగా
--
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
పరాగ గీతి -
--
ఆధారము - కల్పితము
--
లక్షణములు - సూ/సూ/ఇం/సూ/ఇం, మూడవ, ఐదవ గణములకు అంత్యప్రాస.
--
ఇంద్రగణములు పంచమాత్రలైనప్పుడు లేక ఇంద్రగణములకు బదులు పంచమాత్రలను వాడినప్పుడు, మొదటి సూర్యగణము న-గణమైనప్పుడు, ఇందులో వరుసగా 1,2,3,5,8 మాత్రలు ఉంటాయి. అప్పుడు ఇది ఒక "స్వర్ణగీతి". క్రింది ఉదాహరణములన్నియు స్వర్ణ గీతికలే.
--
పరాగగీతి - సూ/సూ/ఇం/సూ/ఇం
5 పుష్యరాగ 12
--
లలితమైన వనమాలి నన్ను దయమాలి
విడువ నిట్లు సరికాదు నీకు దయలేదు
వెలుఁగు లేని చీకట్ల నుంటి నిక్కట్ల
కలువ రార యీరజని నాకు సుఖరజని
--
మనసు పిలిచె రావేల హరుస మీవేల
దినము దలఁతు భావాల మధుర రావాలఁ
దనరె నెదను రాగాలు మృదు పరాగాలు
వనజ నయన నాకిమ్ము ప్రణయ నాకమ్ము
--
ఇనుఁడు గ్రుంకె నరుణమై సొగసు తరుణమై
మనకు సంధ్య కెంపులే మనసు కింపులే
కనఁగ నింగిఁ బులుఁగులే వలపు టెలుఁగులే
ప్రణయ గీతి పాడఁగా నాట లాడఁగా
--
కలల కడలియందుంటి నిన్ను రమ్మంటి
నలరు శశిని జూడంగ మదను వేడంగ
జిలుఁగువోలె వెన్నెలలు క్రొత్త వన్నియలు
ఎలుఁగు నిండ కోరికలు తలఁపు చేరికలు
--
తలఁతు సరస భారతిని స్మృతుల కీరితిని
కొలుఁతు నెపుడు శారదను స్వర విశారదను
పిలుతు నమర వల్లికను గురు మతల్లికను
కళల తల్లి పావకిని జ్ఞాన దాయకిని
--
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
J K Mohana Rao
"స్వర్ణ" గద్యము -
--
ప్రతి పాదములో వరుసగా 1,2,3,5,8,13 మాత్రలు (3,3,5,3,5,3,5,5 మాత్రలతో పదములు). ప్రాసగలదు, యతి లేదు, కాని పంచమాత్రలకు అంత్యప్రాసలు ఉంచబడినవి. ఇది ఒక విధముగా చూర్ణ గద్యము వంటిది.
--
స్వర్ణ గద్యము -
--
కమల నయన కమలమ్ము నాదు హృదయమ్మె పూజ సేయంగ నో రంగ
విమల పురుష వేదమ్ము నీదు నాదమ్మె నిన్ను గొలువంగఁ దలువంగ
నమల చరిత గగనమ్ము సర్వ భువనమ్ము నీదు వాసమ్మె లాసమ్మె
భ్రమల కలల మేము మఱువంగ నిన్ను వదలంగ నీవు గాచితివి బ్రోచితివి
--
వనజ నయన భారతివి వెలుఁగు కీరితివి శరణు జొచ్చితిని మెచ్చితిని
మనము నెపుడుఁ బ్రార్థనల నాదు నర్థనల నిన్ను బాడితిని వేడితిని
దినము రజని వాక్కులను నీదు ఋక్కులను నేర్పు కూర్మితో నోర్మితో
స్వనము వినఁగఁ దపియింతు పేరు జపియింతు నాశ విరియంగ మురియంగ
--
విధేయుడు - జెజ్జల కృష్ణ మోహన రావు
"స్వర్ణ" మాత్రా దండకము -
--
ప్రతి పాదములో వరుసగా 1,2,3,5,8,13,21 మాత్రలు, యతి లేదు, ప్రాస గలదు, పాదము లఘ్వారంభముగా నుండాలి. పాదమునకు సుమారు 40 అక్షరములు గలవు.
--
"స్వర్ణ" మాత్రా దండకము -
--
సిరిగఁ దలఁతు వాఙ్మయీ నిత్య చిన్మయీ ధవళాంగి దేవ వినుతాంగి
మాకిమ్ము కరము చెన్నుగా స్వరము మిన్నగా
తెరువు జూపు మరయంగ వెలుఁగు మెఱయంగ క్రొత్తఁగా మీట మెత్తఁగా
వీణియను జాల యందమై పాట చందమై
మఱియు మఱియు విడకుండ గతియు చెడకుండ ఛందముల నమరు బంధములఁ బాడెదను లాస్య మాడెదను నిన్ను వేడెదను
వరద వీవు వరమిమ్ము నీదు కరమిమ్ము పదమిమ్ము నాకు ముదమిమ్ము
గీర్వాణి సరస మృదువాణి విమల బ్రహ్మాణి
--
అనఘ వేంకటేశ్వరా త్రిభువనేశ్వరా మాధవా భూరమాధవా
నీవెగా యణచి గర్వమ్ము నిత్తు సర్వమ్ము
వనజ నేత్ర రాజాధిరాజ సురభూజ దశరూప సతత నవరూప
భక్తితో గొలుతు ముక్తికై యిల విరక్తికై
ప్రణవనాద యశరీర నిత్య సుశరీర సుందరా సుగుణ మందిరా
వరమిమ్ము గళపు స్వరమిమ్ము పదపు టిరవిమ్ము
ప్రణయదీప ఆద్యంత రహిత శ్రీశాంత మోహనా గరుడ వాహనా
గతి నీవె మాకు ధృతి నీవె మంచి మతి నీవె
--
విధేయుడు - జెజ్జల కృష్ణ మోహన రావు
మృదులత -
--
ఆధారము - కల్పితము,
క్రీస్తు శకము 2021 జ్ఞాపికగా నిర్మించినది ఈ వృత్తము.
--
మృదులత - త/త/న/స
12 జగతి 2021
--
UUI UU - IIII IIU విఱుపుతో -
--
చిత్తమ్ము లూఁగన్ - సిరివలె నిలపై
నెత్తావితోడన్ - నెలయుచు ముదమై
క్రొత్తంగ నేఁడై - కులుకుల కిరవై
క్రొత్తంగ నేఁడే - కొమరున దరి రా
--
మెల్లంగ రావా - మృదులత సుమమై
చల్లంగ రావా - చలిమల సొగసై
తెల్లంగ రావా - తెలి శశి వెలుఁగై
చల్లంగ రావా - జలజల సుధలన్
--
UUI UUI - IIIIIU విఱుపుతో
(రెండవ భాగము మందాక్రాంతపు రెండవ భాగమువలె నున్నది.)
--
అందమ్ము నిండంగ - నతిథిగను రా
సౌందర్య మాధుర్య - చలనముల రా
మందాకినీతీర - మధురతగ రా
చందంపు నైపుణ్య - చతురతల రా
--
కోరంగ లేదేమి - కువలయముపై
నారోగ్యమే మాకు - నవసరమగున్
దారిద్ర్యమున్ బాపఁ - దరుణ మిదియే
రారమ్ము సంవత్స-రము నవముగా
--
విధేయుడు - జెజ్జల కృష్ణ మోహన రావు
J K Mohana Rao
పరిపుంఖితా -
--
3,4,3,4,4 మాత్రలతో ఉండే వృత్తములను వెదుకుచున్నప్పుడు నాకు ఈ వృత్తము కనిపించినది. ఇందులో 3,4,3 - 8 మాత్రలు. ఇది వాగ్వల్లభలో నున్నది. క్రింద నా ఉదాహరణములు -
--
పరిపుంఖితా - ర/స/జ/ర UI UII UI - UIUIU
12 జగతి 1371
--
క్రొత్త వత్సరమందుఁ - గోర్కె తీరునా
చిత్తమందున శాంతి - చేరి నిల్చునా
మిత్తి నాట్యము లేక - మేలు గల్గునా
తత్తరిల్లెడు భూమి - తాపమారునా
--
దేవుఁ డుండఁగ జీవ - దీపమారునా
చావు నాపుము భూమి - సైపలేనురా
నీవె సృష్టిని జేసి - నీవె చూతువా
యీవిధమ్ముగ నిట్లు - మృత్యు నాట్యమున్
--
మాకు వద్దుర సామి - మాకు వద్దురా
చీకుచింతలు చాలు - జీవితమ్ములో
లోకమంతటి వెల్గు-లోన నింపరా
చీఁకటింక చిరాకు - చేవ నివ్వరా
--
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
ఆద్యరుణ, మధ్యారుణ మధ్యాక్కరలు -
--
(అంత్యారుణ) మధ్యాక్కర - ఇం/ఇం/సూ - ఇం/ఇం/సూ
ఆద్యరుణ మధ్యాక్కర - సూ/ఇం/ఇం - సూ/ఇం/ఇం
మధ్యారుణ మధ్యాక్కర - ఇం/సూ/ఇం - ఇం/సూ/ఇం
అరుణ - సూర్య గణము
--
మధ్యాక్కర లక్షణములతో ఆద్యరుణ మధ్యాక్కర -
--
క్రొత్త సంవత్సర మ్మిద్ది - గూర్మి నిండంగ నేతెంచె
చిత్తమందుండు భావమ్ము - శ్రీలఁ జిందించు రావమ్ము
నిత్తె మాదేవుఁ డీయంగ - స్నేహ దీపాల వెల్గింతు
మిత్తి లేకుండఁ జేయంగ - మేను లారోగ్యమై యుండ
--
మనసునందాలయ మ్మొండు - మమత యందుండు నీకెప్డు
దినము నేనందుఁ బాడంగ - దివ్య గీతమ్ము మ్రోఁగంగ
బ్రణయ నైవేద్య భోగమ్ము - వలపుతో నిండు రాగమ్ము
వినఁగ రావేల నాముందు - బ్రీతి డెందమ్ము నొప్పార
--
మధ్యాక్కర లక్షణములతో మధ్యారుణ మధ్యాక్కర -
--
ఆనంద లోక మెందుండు - నందుందు నేను జూడంగ
గానంపు నాద మెందుండుఁ - గమ్మంగ వినుము నన్నందు
సూనమ్ము లెందు బుష్పించు - శోభింతు నందు గంధాల
కానంగ మూర్తి యందౌనె - కమనీయమైన యీసౌరు
--
నూత్నమై వచ్చె నీయేఁడు - నూత్నమ్ము నేఁడు హర్షమ్ము
నూత్నమ్ము నేఁడు దృశ్యమ్ము - నూత్నమ్ము నేల యానింగి
నూత్నమ్ము చిత్త గీతమ్ము - నూత్నమ్ము లింక యత్నమ్ము
నూత్నమ్ము ప్రేమ భావమ్ము - నూత్నమ్ము కాన్క రత్నమ్ము
--
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
J K
లోకేశ - జాతి పద్యము -
--
ఆధారము - కల్పితము
Lucas numbers లోని మొదటి ఆఱు సంఖ్యలు దీని మాత్రల సంఖ్యలు (2 1 3 4 7 11).
నడక - మిశ్రగతి
--
లోకేశ - 3,3,4 - 3,4 - 3,4,4 మాత్రలు
--
నిన్ను జూడ నామది - నేడు తలఁచెను - నిన్న జరిగిన ఘటనల
నెన్ని యాట లాడితి - మెన్ని పాటల - నెన్ని విధముల నటనల
చిన్నదనము నాఁటిది - చెలువమైనది - చెప్పనగునే చక్కఁగ
వన్నెచిన్నెల రాత్రులు - వాంఛ నిండిన - వరము లిచ్చెను జల్లఁగ
--
పూవు లెన్నొ నవ్వఁగఁ - బులకరింతురు - మోద మలరఁగ విరులుగ
శ్రావణంపు వానల - చల్లగాలులు - జల్లుమనఁగను దెరలుగఁ
జేరలేక యుంటిని - చిత్రముగ నీ - చిత్తమున నీ చిత్రము
మీఱలేని యానతి - మేను నాదిట - మిత్రమా యీరాత్రము
--
యతి, ప్రాసయతులతో -
--
చెలువమలరు వదనము - చెలియకదనము - జిలుఁగు నిండిన వసనము
తెలుఁగు పదపు మధురిమ - దెలుపు కవితల - దెలుపు వెన్నెల హసనము
లలియె కలల కలిమియొ - లలన చేసెడు - లలిత లాస్యపు చలనము
చిలికి సుధల నొసఁగును - చెలిమి హృది యను - శిలకు ప్రాణపు జ్వలనము
--
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
జాతి పద్యము "పెల్లు" -
--
ఆధారము - కల్పితము Pell numbers లో 3, 7, 17 సంఖ్యలతో వ్రాసినది.
నడక - 3,3,4 - 3,3,4 - 3,4 మాత్రలు
(పెల్లు అనగా అతిశయము)
--
పెల్లు - 3,3,4 - 3,3,4 - 3,4 మాత్రలు
--
పెల్లు మనుచు నుఱుము గు-భిల్లుమనఁగ మొరయుచు - భీతి నిడఁగాఁ
జల్లగాలి వీచఁగ - జారె వాన చినుకులు - సముద మిడఁగాఁ
ద్రుళ్లిపడెను మృగములు - తోయధారఁ గనఁగా - ద్రుమపు ఛాయల
వెల్లివిరిసె నప్పుడు - వేగ మింద్రచాపము - వెలుఁగు మాయల
--
సన్నజాజి తీవలఁ - జక్కనైన పూవులు - చాలు వనిలో
నిన్న రాత్రి కలలో - నేను గంటి జాజులు - నీదు జడలో
కన్నులిందు నీకై - క్షణము క్షణము దారిని - గాంచె నమ్ముము
చిన్న కవిత వ్రాసితిఁ - జెఱుపబోకు దీనిని - జేరి పాడుము
--
చందమామ వెలిఁగెను - సంద్రమందుఁ బూవుగ - జారు నిశిలోఁ
గుందనమ్ము వెన్నెల - కోమలమ్ము లాశలు - కోరు హృదిలో
మందపవనమందున - మసృణమైన గంధము - మధురవనిలో
నెందు జూడ నందము - నృత్యమాడెఁ జందము - లిందు మదిలో
--
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
Must read article - Bell numbers and rhyming schemes
--
ఒక పద్యమునకు అంత్యప్రాసలు ఎన్ని విధములుగా నుంచ వీలగునో అన్న విషయమును Bell సంఖ్యలు తెలుపుతాయి. ఈ సంఖ్యలు - 1, 1, 2, 5, 15, 52, 203, 877, 4140, ... ఏకపదికి ఒక విధముగా, ద్విపదకు రెండు విధములుగా (ప్రాస లేమి కూడ ఒక విధమే), మూడు పాదములకు ఐదు విధములుగా, నాలుగు పాదములకు 15 విధములుగా అంత్య ప్రాసను ఉంచుటకు వీలగును. క్రింద చతుష్పదికి 15 విధములుగా ఎలా అంత్యప్రాసను ఉపయోగించ వచ్చునో అన్న విషయము సోదాహరణముగా తెలుపబడినది. అంత్యప్రాసలు ఆంగ్లములోని a, b, c, d అక్షరములతో గుర్తించబడినవి. ప్రతి ఉదాహరణమునకు వేఱువేఱు ఛందములు ఉపయోగించబడినవి.
--
1) చతుర్మాత్రల చతుష్పది (చ)2 - (చ)2 - aaaa
పొందిక పదములు - పులకల యానము
ఛందపు సొంపులు - చక్కని గానము
విందిడు హాయియు - వెన్నెల స్నానము
సుందర కవనము - సోమపు పానము
--
2) పంచమాత్రల చతుష్పది (పం)2 - (పం)2 - aaab
నిను జూడ మనసులో - నెఱయైన యందమ్ము
కనుపాప నీవె నా - కన్నులకు చందమ్ము
వినుమయ్య కన్న నీ - ప్రేమ యానందమ్ము
వనజాక్ష నీవె నా - వలపునకు మందురా
--
3) తేటగీతి - సూ/ఇం/ఇం - సూ/సూ aaba
కనులకింపైన దైవమా - కనఁగ రమ్ము
దినము నీరూపె మదిలోన - దేవ నమ్ము
తనరు నీనామ మాకల్ప - తరువు మాకు
ధనము వేఱేల చూపు శ్రీ-ధర ముఖమ్ము
--
4) చతుష్పదిగా ద్విపద ఇం/ఇం - ఇం/సూ aabb
శరణమ్ము నీవంటి - శారదా వాణి
వరవీణ మీటుమా - వరద గీర్వాణి
దరి నీవె మాకు స-త్వరము రా తల్లి
స్మరణమ్ము నీపేరె - స్వరరాగవల్లి
--
5) స్రగ్విణి (ర)2 -(ర)2 - aabc
ముందుగా రమ్ము స-మ్మోహనా మాధవా
సుందరా నీవె నా - శోభ లోయాదవా
వందన మ్మిత్తురా - పాదముల్ గొల్తురా
నందగోపాలకా - నాదరూపాత్మకా
--
6) కందము - abaa
సుందర రాసవిహారీ
నందాత్మజ నాట్యలోల - నరకధ్వంసా
బృందావనసంచారీ
సందియమా సర్వ మీవె - జయ మల్లారీ
--
7) ఆటవెలఁది (సూ)3 - (ఇం)2 / (సూ)3 - (సూ)2 - abab
చాల ప్రొద్దు గడచెఁ - జలియయ్యె నీధాత్రి
లాలి నల్లనయ్య - రామభద్ర
నేల నింగి యెల్ల - నిదురించె నీరాత్రి
పూల కనులు మూసి - పొమ్ము నిద్ర
--
😎 మధ్యాక్కర ఇం/ఇం/సూ - ఇం/ఇం/సూ - abac
ఈనాఁటి యీహాయి చెలియ - యేనాఁడు కనలేము మనము
గానమ్ము పాడంగ మీటు - గంధర్వ వీణియన్ దీటు
తేనియన్ ద్రావు నీ చెవులు - తీయఁగా మార సుస్వనము
వానగా మారు నీ వలపు - వాణిగా మారు నీ తలఁపు
--
9) ఉత్సాహ (సూ) - (సూ)3/గ- abba
నేను లేను వెదకుటేల - నిజముగాను గుడులలో
నేను గలను నన్ను జూడు - నీవు చదువు గదులలో
కానలేవు నన్ను నీవు - గంగ వోలు నదులలో
నేను గలను నన్ను జూడు - నీవు పలుకు నుడులలో
--
10) మధురాక్కర - సూ/ఇం/ఇం - ఇం/చం abbb
నన్ను పాలింప రమ్మురా - నాదేవ నగుమోముతో
తెన్ను క్రొత్తఁగా నిమ్మురా - దీపాల వెలిగింతురా
కన్నె గాన సంద్రమ్మురా - కవితతోఁ బలికింతురా
విన్నపమ్ములన్ నమ్మురా - ప్రేమలోఁ గులికింతురా
--
11) ఉత్పలమాల భ/ర/న - భ/భ/ర/లగ - abbc
లెమ్మిఁక నిద్రనుండి చెలి - లెమ్మిది మార్గశిరమ్ము హాయిగాఁ
గమ్మఁగ సెజ్జపైఁ గడు సు-ఖమ్ముగ దొర్లెదవేల కామినీ
రమ్ము రయమ్ముగా మనము - రంజిలి స్నానములాడ భామినీ
యిమ్ముగ మాధవున్ గొలువ - నిప్పుడు వేళ యుషోదయమ్ములో
--
12) తోటకము స/స - స/స - abca
కమలమ్ములతోఁ - గమలాకరముల్
రమణీయము లో - రమణీ కనుమా
భ్రమరమ్ములె యీ - వన సూనములన్
నమియించును గ-న్నయ నా కరముల్
--
13) స్వాగతము ర/న - భ/గగ - abcb
రాగరంజితము - రాసపు లీలల్
భోగరంజితము - మోహన గీతుల్
త్యాగరంజితము - ధన్యుల చేఁతల్
యోగరంజితము - యోగ్యుల నీతుల్
--
14) మందారదామము ర/ర - ర/గగ - abcc
శ్రీధరా చిన్మయా - సిద్ధ సంకల్పా
మాధవా కేశవా - మాకు సర్వమ్మై
రాధికాలోల చే-రంగ రా రంగా
సాధుసంపూజితా - స్వామి నీలాంగా
--
15) ఇంద్రవజ్ర త/త/జ/గగ UUI UU - IIUI UU - abcd
ఆనంద రూపా - అవినాశ తేజా
గానస్వరూపా - కరుణాంతరంగా
నీనామమేగా - నిఖిలమ్ము మాకున్
శ్రీనాథ రావా - చిఱునవ్వు తేవా
--
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
J K Mohana Raoసాహిత్యం
త్రిపదులకు అంత్యప్రాసలు -
--
నిన్న చతుష్పదులకు 15 విధములుగా అంత్యప్రాసలను ఉంచ వీలగునని ఉదాహరణములతో తెలిపినాను. ఈరోజు అంతకంటె సులువైన త్రిపదులకు ఐదు విధములుగా అంత్యప్రాసలను ఉంచవచ్చునన్న విషయమును త్రిపదులైన గాయత్రీ ఛందము, కర్ణాటక త్రిపదులతో తెలుపుతున్నాను.
--
గాయత్రీ ఛందము - పాదమునకు 8 అక్షరములు, చివరి నాలుగు అక్షరములు రెండు లగములుగా నుండాలి. ప్రారంభములో న-గణము ఉండరాదు.
--
కర్ణాటక త్రిపది - ఇం/ఇం - ఇం/ఇం (ప్రాసయతి) / ఇం/సూ - ఇం/ఇం / ఇం/సూ/ఇం
--
aaa -
--
దేవ రావేల బంధువై
జీవ కారుణ్య సింధువై
భావరుగ్మంపు మందువై
--
గగనమ్ము నిండె నా - పొగమంచుతోఁ జూడు
సిగరమ్ము లేదు - చెలువాలతో నేఁడు
జగమయ్యె నావిరికి వీడు
--
aba -
--
అందమ్ములకు ఱేఁడుగా
సౌందర్యముల రాశి రా
సుందరా నాకుఁ దోడుగా
--
సొగసు నిండిన సామి - రగిలించె డెందమ్ము
పొగలతో మొగము - ముకురానఁ గనరాదు
వగలతోఁ గూడె నందమ్ము
--
aab -
--
నును వెన్నెల ఛాయలోఁ
గనిపించని మాయలో
వనజాక్షుని ముద్దులే
--
నీతోడ నిజముగాఁ - జేతు నే వాదమ్ము
నాతురాన విన - నందమౌ నాదమ్ము
చేతమ్మవంగ నబ్జమై
--
baa -
--
నిధి నాకిల నీవెగా
మధువైరి ముకుంద రా
సుధ బిందువు చింద రా
--
అమవాస రాత్రిలో - నమరు నక్షత్రాల
విమలమౌ శశిని - బ్రేమతో నూహింతు
రమణు నామదిని దర్శింతు
--
abc -
--
ఏకాంతమైన రాత్రిలో
రాకాశశిని జూడఁగాఁ
గాకుండె మేఘమడ్డమై
--
కనులతో నిను జూచి - మనసులో నిను దాఁచి
వినుచుంటి నీదు - ప్రేమస్వరము నేను
తనువెల్ల నీవె, నీవెరా
--
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
పెద్ద ఏనుగు(పులి)లో చిన్న యేనుగు! -
---
నిన్నరాత్రి శార్దూల మత్తేభ విక్రీడిత వృత్తములలో ద్విరదగతి రగడ ప్రత్యేకత ఒకటి ఉన్నదని కనుగొన్నాను.
--
ద్విరదగతి రగడ (ద్విపద) - పం/పం - పం/పం (ప్రాస, అంత్యప్రాస)
--
మత్తేభవిక్రీడితము - స/భ/ర/న/మ/య/లగ IIUU II UIU IIIU - UUI UUI U
--
మదిలో నుంటివి మాధవా కొనఁగ రా - మందారపుష్పమ్ములన్
హృదయ మ్మిచ్చితి శ్రీధరా వినఁగ రా - శ్రీరాగ గీతమ్ము ని-
య్యది నేవ్రాసితి యాదవా కనఁగ రా - యందాల దృశ్యమ్ము లిం-
పొదవంగాఁ గడు మోదమే కలుగురా - ముద్దీయ నాస్యమ్ముపై
--
ఇందులోని ద్విరదగతి రగడలు -
--
మాధవా కొనఁగ రా - మందారపుష్పమ్ము
శ్రీధరా వినఁగ రా - శ్రీరాగ గీతమ్ము
--
యాదవా కనఁగ రా - యందాల దృశ్యమ్ము
మోదమే కలుగురా - ముద్దీయ నాస్యమ్ము
--
శార్దూలవిక్రీడితము - మ/స/జ/స/త/త/గ UUU II UIU IIIU - UUI UUI U
--
రావా మానిని రంగులన్ వెలిఁగె నా - రమ్యారుణాభ్రమ్ము నా
కీవా మోదము శృంగమున్ గదియు నా - యింపారు భావమ్ము నా
జీవానందము చేరఁగా నగునె యీ - చెల్వమ్ము సత్యమ్ముగాఁ
దైవంబిచ్చెను ధారగా కవనముల్ - ద్రావంగ నిత్తెమ్ము నేన్
--
ఇందులోని ద్విరదగతి రగడలు -
--
రంగులన్ వెలిఁగె నా - రమ్యారుణాభ్రమ్ము
శృంగమున్ గదియు నా - యింపారు భావమ్ము
--
చేరఁగా నగునె యీ - చెల్వమ్ము సత్యమ్ము
ధారగా కవనముల్ - ద్రావంగ నిత్తెమ్ము
--
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
సార్థకనామ గణాక్షర వృత్తము సజల (ముహురా) -
--
108 సంఖ్యను గుఱించి ఒక వీడియో నిన్న చూచినాను. 108 అంకెతో ఏదైనను వృత్తము ఉన్నదా అని పుస్తకాలను తిరగవేసినప్పుడు వాగ్వల్లభలో ముహురా అనే వృత్తము కనబడినది. దీని గణములు స/జ/ల. కావున ఇది ఒక సార్థకనామ గణాక్షర వృత్తము. క్రింద నా ఉదాహరణములు -
--
సజల లేక ముహురా - స/జ/ల IIUI UII
7 ఉష్ణిక్కు 108
--
వలపింతు వెందుకొ
వలపీయ వెందుకొ
తెలినవ్వు చూడఁగ
నిల నెప్పుడో యిఁక
--
విజనమ్ము బాటలు
ప్రజయుండె నిద్రను
వ్రజనాథుఁ డెక్కడొ
సజలమ్ము కన్నులు
--
ఒకరోజు మోదము
ఒకరోజు ఖేదము
సకలమ్ము నీకొక
రకమౌ వినోదము
--
విరజాజి యచ్చట
సరసాల నవ్వెను
సిరిమల్లె యిచ్చట
చెఱలోన నేడ్చెను
--
దినమొక్క యుద్ధము
తనువిందు సిద్ధము
కనలేని నాకము
మనమందు శోకము
--
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
స్రగ్ధర - మందాక్రాంతము -
--
నేనెప్పుడు స్రగ్ధరావృత్తమును సంస్కృతములోవలె వ్రాస్తాను. అనగా సంస్కృత విరామయతి, తెలుగు అక్షరసామ్య యతి రెండింటితో. అప్పుడే ఈ వృత్తపు నడక సవ్యముగా నుంటుంది.
--
స్రగ్ధరా - మ/ర/భ/న/య/య/య UUU UIUU - IIIIIIU - UIU UIUU
21 ప్రకృతి 302993
--
శ్రీవాణీ యీయుమమ్మా - చెలువపు కవితల్ - చిమ్మనానందధారల్
భావావేశమ్ము నిండన్ - బ్రవిమల రుచితోఁ - బద్యసౌందర్య శోభల్
ద్రోవల్ ద్రొక్కంగ వీలై - రుచిరభరితమై - క్రొత్తఁగా వెల్గఁజేయన్
దేవీ ప్రార్థింతు నిన్నే - దినమున రజనిన్ - దివ్య వాగ్ధారయుక్తిన్
--
నీనామమ్మే దలంతున్ - నిరత మెడఁదలో - నీలవర్ణా శుభాంగా
యీనాకోర్కెన్ నిజమ్మై - హృదయ మలరఁగన్ - హృష్టితోఁ దీర్చ రారా
బోనమ్మిత్తున్ బ్రియమ్మై - ముదముల నొసఁగన్ - బుష్టిగా నుండు నీకున్
బ్రాణ మ్మీవే ముకుందా - ప్రణయ కుసుమమా - పావనా పంకజాక్షా
--
రెండవ పద్యములో గర్భితమైయున్న మందాక్రాంతము -
--
UUU UIUU - IIIIIIU - UIU UIUU - స్రగ్ధర
UUU UXXX - XIIIIIU - UIU UIUU - మందాక్రాంతము
--
మందాక్రాంతము - మ/భ/న/త/త/గగ UUUU - IIIIIU - UIU UIUU
17 అత్యష్టి 18929
--
నీనామమ్మే - నిరత మెదలో - నీలవర్ణా శుభాంగా
యీనాకోర్కెన్ - హృదయ మలరన్ - హృష్టితోఁ దీర్చ రారా
బోనమ్మిత్తున్ - ముదము నొసఁగన్ - బుష్టిగా నుండు నీకున్
బ్రాణ మ్మీవే - ప్రణయ సుమమా - పావనా పంకజాక్షా
--
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
J K Mohana Rao
తాళ వృత్తములకు ఒక నిర్దిష్టమైన స్థానములో యతి అవసరమా? - పథ్యా, స్రగ్విణి -
--
మొన్న మంత్రాల పద్మజగారు వ్రాసిన భుజంగసంగత వృత్తపు ఉదాహరణములను చూడగా కలిగిన ఆలోచనల ఫలితము ఈ సందేశము. అందులోని అమరిక IIUI UI UIU 5,3,5 మాత్రలు. మొత్తము పాదములో 13 మాత్రలు. దీనికి చివర అదనముగా 7 మాత్రలను చేర్చినప్పుడు 20 మాత్రలు అవుతుంది. ఈ 20 మాత్రలను నాలుగు పంచమాత్రలుగా వ్రాయ వీలగును. అప్పుడు పాదము 5/5 - 5/5 మాత్రలుగా విఱుగుతుంది. లేక 5/3 - 5/7 మాత్రలుగా కూడ విడదీసి వ్రాయ వచ్చును. అలాటి వృత్తములను వెదకినప్పుడు ఎనిమిది వృత్తాలు కనబడినవి. అందులో రెండింటిని గుఱించి ఇక్కడ తెలుపుతాను. అవి పథ్యా, స్రగ్విణి. ఈ రెండు వృత్తములు ఇంతకు ముందే పరిచయము చేయబడిన వృత్తములు.
--
పథ్యా - స/జ/స/య/లగ IIUI UI - IIUI UUIU లేక IIUI UIII - UIU UIU
14 శక్వరి 4844
--
IIUI UI - IIUI UUIU విఱుపుతో -
--
ఇనుఁడల్ల గ్రుంకు - నిఁక వేగ నభ్రమ్ములోఁ
గన నెఱ్ఱనైన - కలవోలె గుండ్రమ్ముగా
మనమెల్ల నీవె - మదిరాక్షి యెందుంటివో
నను జూడ రమ్ము - నటనాల నందమ్ముగా
--
సరసాల నీకు - సరిలేరు పృథ్విన్ గదా
చిఱునవ్వు నాకు - సిరియౌను చిత్తమ్ములోఁ
దరుణమ్ము వచ్చె - దరిఁ జేర వేగమ్ముగా
హరి రమ్ము నీవె - హరుసమ్ము సత్యమ్ముగా
--
పై పద్యములే కొద్ది మార్పులతో IIUI UIII - UIU UIU విఱుపుతో -
--
ఇనుఁడల్ల గ్రుంకుఁగద - యిప్పుడా నింగిలో
గన నెఱ్ఱనైన కల - కమ్మఁగా గుండ్రమై
మనమెల్ల నీవె ప్రియ - మానినీ కానవే
నను జూడ రమ్ము దరి - నవ్వులన్ బువ్వుగా
--
సరసాల నీకు సరి - స్థాయలో లేరుగా
చిఱునవ్వు నాకు సిరి - చిత్తమం దెప్పుడున్
దరుణమ్ము వచ్చె దరి-దాపులో రమ్మురా
హరి నాకు నీవె గద - హర్ష సౌభగ్యముల్
--
స్రగ్విణీ - ర/ర/ర/ర - UIU UI - UUI UUIU లేక UIU UIU - UIU UIU
12 జగతి 1171
--
UIU UI - UUI UUIU విఱుపుతో -
--
దైవమా నాకు - ధైర్యమ్ము నీయంగ రా
జీవిత మ్మిందుఁ - జేఁదైన పీయూషమా
త్రోవలో నెందు - రోచిస్సు లేకుండెనే
కావ రావేల - కాయమ్ము వ్రాలున్ ధరన్
--
ఎందుకో నిద్ర - యీరాత్రి రాకుండెనే
నందగోపాల - నాకేల యీబాధ యా
సుందరాభ్రమ్ము - శోభాయమానమ్ముగాఁ
జిందె వర్షమ్ము - శీఘ్రమ్ము రావేలకో
--
పై పద్యములే కొద్ది మార్పులతో UIU UIU - UIU UIU విఱుపుతో -
--
దైవమా యీయరా - ధైర్య మీ నాకు నా
జీవిత మ్మయ్యెరా - జేఁదు పీయూషమై
త్రోవలో లేదురా - రోచనల్ చూడఁగా
కావ రావేలరా - కాయమిందూఁగెరా
--
ఎందుకో నిద్ర లే - దిప్పుడీ రాత్రిలో
నందగోపాలకా - నాకు బాధేలకో
సుందరాభ్రమ్ములో - శోభతో నందమై
జిందు వర్షమ్ములో - శీఘ్రమై రావుగా
--
దీనివలన మనము నేర్చుకొనవలసినది ఏమంటే తాళబద్ధమైన వృత్తములకు ఒక్కటే యతి స్థానము అని చెప్పుటకు వీలుకాదు. ఈ విషయమును నేను ఎన్నో మారులు చెప్పినాను (ఉదా. మానిని, మత్తకోకిల, ఇత్యాదులు). ఒక్కొక్కప్పుడు నాకనిపిస్తుంది, అసలు వీటికి యతి అవసరమా అని. సంస్కృతములో తాళవృత్తములకు యతిని సూచించరు.
--
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
మర్మస్ఫురము -
--
ఆధారము - వాగ్వల్లభ
--
మర్మస్ఫురము - త/భ/జ/త/గ UUI UI IIUI UUIU
13 అతిజగతి 2421
--
UUI UI - IIUI UUIU విఱుపుతో -
--
అందాలఁ జిందు - మనురాగ రాగాలతో
విందైన నీదు - ప్రియమైన గీతమ్ముతో
సందేహ మేల - సరసమ్ము స్రోతమ్ముగా
నిందింక పారు - హృదిలోని సంద్రమ్ములో
--
భావింతు నీదు - వదనమ్ము చిత్తమ్ములో
నావైపు చూడు - నగుమోము రేయెండతో
పూవుల్ సుమించె - భువనమ్ము సౌందర్యమే
జీవమ్ములోనఁ - జెలువంపు నాట్యమ్ములే
--
పై రెండు పద్యములు UUI UIII - UIU UIU విఱుపుతో -
--
అందాలఁ జిందుమిట - హార్ద మింపారఁగా
విందైన నీయనుఁగు - ప్రేమ గీతమ్ముతో
సందేహమే వలదు - సాఁగు స్రోతమ్ముగా
నిందింక నర్మములు - హృత్పయోరాశిలో
--
నావైపు నీదు వద-నమ్ము చూపంగ రా
భావింతు హర్షమున - భాసించు వెన్నెలన్
పూవుల్ సుమించె నిట - భూమి సౌందర్యమే
జీవమ్ము నందునిఁక - చెన్నుగా నాట్యముల్
--
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
చతుశ్చతుర్మాత్రా చతుష్పదిగా ఆర్యాగీతి - స్కందానందము -
--
సంస్కృతములో ప్రసిద్ధికెక్కిన మాత్రా ఛందము ఆర్యా. ఇది ఎన్నియో విధములు, అందులో ముఖ్యమైనవి - పథ్యా, విపులా, చపలా, గీతి, ఉద్గీతి, ఉపగీతి, ఆర్యాగీతి. అన్ని ఆర్యాభేదములు ద్విపద, చతుష్పద కాదు. ఇందులో ఆర్యాగీతిలోని రెండు పాదములలో ప్రతి పాదమునకు 8 చతుర్మాత్రలు ఉండును.
--
ఆర్యాగీతి స్వరూపము - చ1, చ2, చ3, చ4, చ5, చ6, చ7, చ8.
చ1, చ3, చ5, చ7 - - జ-గణము ఉండదు.
చ6 - నల లేక జ-గణము.
చ8 - స-గణము లేక గగము.
చ - UU, IIU, UII, IIII, IUI
--
కందము - కన్నడములో ఒక అజ్ఞాతకవి లేక లాక్షణికుడు రెండు పాదములుగా నున్న ఆర్యాగీతిని నాలుగు పాదములుగా మార్చినాడు. ఎనిమిది చతుర్మాత్రల పాదమును 3, 5 చతుర్మాత్రల రెండు పాదములుగా మార్చినాడు. మిగిలిన నియమము లన్నియు ఆర్యాగీతివలెనే. తెలుగులో ఈ కందమునకు సరి పాదములలో అక్షరసామ్య యతిని నిర్దేశించినారు.
--
ఈ నేపథ్యముతో ప్రస్తుత సందేశపు వివరణము. ఎనిమిది మాత్రల ద్విపద పాదమును ఎందుకు రెండు చతుర్మాత్రల పాదములుగా విడదీయరాదు? అట్లు చేసినప్పుడు నడక ఏ విధముగానుంటుంది? అట్టి ఛందమును "స్కందానందము" అని పిలువ దలచినాను.
--
క్రింద కొన్ని కంద పద్యములు, వాటి స్కందానంద స్వరూపములు -
--
స్కందానందము చక్కని
ఛందము స్కందునకు నొసఁగు - సముదమ్ము సదా
కెందొగ రార్యాగీతికి
నందము నందిచ్చుఁ గనఁగ - నతిగా గతితో ... (1)
--
స్కందానందము - చక్కని ఛందము
స్కందునకు నొసఁగు - సముదమ్ము సదా
కెందొగ రార్యా-గీతికి నందము
నందిచ్చుఁ గనఁగ - నతిగా గతితో ... (2)
--
అరుణోదయమం దతిగా
నరుణ మ్మరయంగ నింగి - యసమానముగా
మురళీధరునిన్ ముదమై
"హరి యో హరి" యంచు గొలువ - నరుగుద మిపుడే ... (3)
--
అరుణోదయమం - దతిగా నరుణ
మ్మరయంగ నింగి - యసమానముగా
మురళీధరునిన్ - ముదమై :"హరి యో
హరి" యంచు గొలువ - నరుగుద మిపుడే ... (4)
--
నగ శిరముపైన నవశశి-
యు, గంగ, యుగళమ్ము దేవి - యుమతో నెపుడున్
గగనస్వరూప కన నా
మొగమ్ము ముగియింపు లేని - ముదమే యెపుడున్ ... (5)
--
నగ శిరముపైన - నవశశియు, గంగ,
యుగళమ్ము దేవి - యుమతో నెపుడున్
గగనస్వరూప - కన నామొగమ్ము
ముగియింపు లేని - ముదమే యెపుడున్ ... (6)
--
సరిలేరు నీకు సరసా
మురారి మురిపించ రమ్ము - ముచ్చట దీరున్
కరుణాలవాల కలయే
వరమ్మొ వరదా యనంగ - వరమియ్యవుగా ... (7)
--
సరిలేరు నీకు - సరసా మురారి
మురిపించ రమ్ము - ముచ్చట దీరున్
కరుణాలవాల - కలయే వరమ్మొ
వరదా యనంగ - వరమియ్యవుగా ... (😎
--
పై పద్యములలో (1), (3), (5), (7) పద్యములు కంద పద్యములు. (2), (4), (6), (😎 పద్యములు (1), (3), (5), (7) పద్యముల స్కందానంద స్వరూపములు.
----
స్కందానందము -
--
మనసున దలంతు - మధురాధిపతీ
యనిశము మురారి - యనురాగమతీ
కనవేలకొ నను - కంసవినాశా
వనజాక్ష వరద - స్వరపదకోశా ... (9)
--
ముద్దుగను గృష్ణ - మోహన రారా
వద్దింక యాట - ప్రణయాకారా
నిద్దుర వేళయు - నిశిలో నిదిరా
సద్దింక చాలు - సమయము పదిరా ... (10)
---
మనమెల్ల నీవు - మధురాపురీశ
తనువెల్ల నీవు - తాఁకఁగ రారా
దినమెల్ల నిన్ను - దెరువందుఁ జూడఁ
గనులందుఁ గాయ - గాచెను రారా ... (11)
--
సరిలేరు నీకు - సరసా మురారి
మురిపించ రమ్ము - ముచ్చట దీరున్
కరుణాలవాల - కలయే వరమ్మొ
వరదా యనంగ - వరమియ్యవుగా ... (12)
--
రమణియమైన - రసగంగలోన
రమణీ బిరాన - రమ్ము మునుంగన్
భ్రమరమ్ము కురులు - రమణమ్ము విరులు
కమనీయ మిందు - కలయే నిజమై ... (13)
--
నవనీత మిమ్ము - నవభోజనమ్ము
నవజీవనమ్ము - నాకది యొసఁగున్
గవనమ్ములోనఁ - గలరవపు వాన
చవులూరు సోన - శ్రవణమ్మందున్ ... (14)
--
మధురమ్ము రూపు - మధురమ్ము చూపు
మధురమ్ము కాపు - మధుర మ్మతఁడే
మధురమ్ము శ్రుతియు - మధురమ్ము గతియు
మధురమ్ము నృతియు - మధుర మ్మతఁడే ... (15)
--
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
గీతి - షట్పది -
--
మాత్రా వృత్తమైన ఆర్యలో గీతి ఒకటి. గీతిలో ద్విపదయైన ఆర్యలోని రెండు పాదములు ఒకే విధముగా నుండును. అనగా ఏడు చతుర్మాత్రలు, ఒక గురువు. పద్యము మొత్తములో 60 మాత్రలు. గీతిని తెలుగులోని కందమువలె వ్రాసినప్పుడు, బేసి పాదములలో మూడు చతుర్మాత్రలు, సరి పాదములలో నాలుగు చతుర్మాత్రలు, ఒక గురువు. మిగిలిన నియమములన్నియు కందమువలెనే. క్రింద గీతిని ఏ విధముగా వసు షట్పదిగా (వసు - ఎనిమిది మాత్రలతో) వ్రాయ వీలగునో అన్న విషయము తెలుపబడినది. క్రింది ఉదాహరణములలో (1), (3), (5) పద్యములు గీతార్య, (2), (4) (6) పద్యములు వసు షట్పదులు.
--
ఇది మార్గశిరము మధుర-
మ్ము దలఁపు ముదమయ్యె నాకు - పులకలుగా
వదనమ్ము చూడ హృదయ-
మ్ము దాను పొదలాడుచుండెఁ - బూర్ణముగా ... (1)
--
ఇది మార్గశిరము
మధురమ్ము దలఁపు
ముదమయ్యె నాకు - పులకలుగా
వదనమ్ము చూడ
హృదయమ్ము దాను
పొదలాడుచుండెఁ - బూర్ణముగా ... (2)
--
నను వీడకురా వనజా-
నన రా కన నిటకుఁ ద్వరగఁ - గరుణాంశా
మును నేఁజేసితిఁ బెనుపున
ననఘా ఘన దూషణమ్ము - గావుమురా ... (3)
--
నను వీడకురా
వనజానన రా
కన నిటకుఁ ద్వరగఁ - గరుణాంశా
మును నేఁజేసితిఁ
బెనుపున ననఘా
ఘన దూషణమ్ము - గావుమురా ... (4)
--
రామయ్యా యిది యేమ-
య్యా మాయామయము జగతి - యది కలరా
నామానసమిటఁ బ్రేమగ
రామా రామ యనుచుండె - రమణీయముగా ... (5)
--
రామయ్యా యిది
యేమయ్యా మా-
యామయము జగతి - యది కలరా
నామానసమిటఁ
బ్రేమగ రామా
రామ యనుచుండె - రసమయమై ... (6)
--
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
J K Mohana Rao
వనమయూరపు లయతో రమణ వృత్తము -
నిన్న మీకు మందాక్రాంతపు నడకతో "వీణాక్వణము" అనే వృత్తమును పరిచయము చేసినాను. దాని గురు లఘువులు UUUU - IIIUU - UIU UIUU. మొదటి నాలుగు గురువులను తొలగిస్తే మనకు ఈ విధమైన అమరిక లభిస్తుంది - IIIU UUI - UUI UU. నేను కొన్ని నెలలకు ముందు మందాక్రాంత వృత్తములో దాగియున్న ఒక అపురూపమైన విశేషమును బయటికి తీసినాను. అదేమంటే మందాక్రాంతములోని మొదటి నాలుగు గురువులను తొలగిస్తే వనమయూరపు లయ ఉండే "లాలసరాగ" అనే సార్థకనామ వృత్తము దొఱుకుతుంది. ఇది వీణాక్వాణమునకు కూడ వర్తిస్తుంది. అట్టి వృత్తమును "రమణ" అని పిలువ దలచినాను. క్రింద రమణ వృత్తమునకు నా ఉదాహరణములు -
రమణ - న/మ/య/య IIIU UUI - UUI UU
12 జగతి 584
నభములో నందమ్ము - నాట్యమ్ము సేసెన్
శుభముగా దీవించ - శోభించెఁ దారల్
విభునికై డెందమ్ము - బ్రేమించి వేచెన్
ప్రభువు దా వేవేగ - రాఁడేల నింకన్
పిలువఁగా రావేల - ప్రేమార్ద్ర చిత్తా
పలుకఁగా రాలేనొ - వజ్రాలు నేలన్
తలపుతో డెందమ్ము - తందాన లాడెన్
వలపులో నే నిన్ను - వాంఛించుచుంటిన్
అలలతో హోరెత్తె - నంభోధి సంధ్యన్
శిలలపైఁ గూలంగఁ - క్షీరమ్ము సిందెన్
మిలమిలల్ వెల్గంగ - మీనమ్ము లెందున్
చెలువమా నేనెట్లు - చిత్రింతు నిన్నున్
కమలమా యీరోజు - కవ్వించబోకే
కమలె నా చేతమ్ము - కన్నీళ్లు నిండెన్
యమళమై నుండంగ - నాశించఁగా నా
రమణుఁడో రాలేదు - రాత్రిన్ రమించన్
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
J K Mohan
మాలినీ వృత్తములో వనమయూరపు లయతో రమణ వృత్తము -
--
మాలిని - న/న/మ/య/య III III UU - UIU UIUU 15 అతిశక్వరి 4672
రమణ - న/మ/య/య IIIU UUI - UUI UU 12 జగతి 584
--
రమణ - https://www.facebook.com/groups/Chandassu/permalink/1179623575415634
--
నగుచు నగుచు రా శ్రీ-నాథ నన్నిందుఁ గాంచన్
వగల సెగలతో నా - వాంఛ జీరాడె నేలన్
మొగము సుగమిడున్ నీ - మోము చూడంగ లేనా
జగతి నగధరా యీ - జన్మ నాకేల నయ్యా ... (1)
--
నగుచు రా శ్రీనాథ - నన్నిందుఁ గాంచన్
సెగలతో నావాంఛ - జీరాడె నేలన్
సుగమిడున్ నీమోము - చూడంగ లేనా
నగధరా యీజన్మ - నాకేల నయ్యా ... (2)
--
ద్రుమము లలరె నీ కెం-దూళి యందమ్ము నిండన్
మమత తలఁపులో నా-మమ్ము ధ్యానింతుఁ గాదా
కమలు కలలతో నా - కాంక్ష కవ్వించె నేస్తీ
రమణ పిలువఁగా రా-రాదొ ప్రేమమ్ము పొంగన్ ... (3)
--
అలరె నీ కెందూళి - యందమ్ము నిండన్
దలఁపులో నామమ్ము - ధ్యానింతుఁ గాదా
కలలతో నాకాంక్ష - కవ్వించె నేస్తీ
పిలువఁగా రారాదొ - ప్రేమమ్ము పొంగన్ ... (4)
--
(1), (3) - మాలిని
(2), (4) - గర్భిత రమణ వృత్తము
--
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
భోగిలో భోగషట్పది -
--
భోగషట్పది - (సూ)4 / (సూ)4 / (సూ)4 - (సూ)2/గ
--
భోగి వచ్చె నేఁడె చూడు
భోగభాగ్యముల నొసంగ
రాగమయము చేయగాను - రాశి విరులతో
సాగుచుండెఁ గాలచక్ర
మాఁగకుండ నవనిపైన
నూఁగు నింక డెందమిందు - నూయెల యనఁగా
--
మింట నొకటి రెండు తార
లింటిముందు భోగిమంట
కొంటె బాలురందఱికొక - కుతుకమేగదా
మంట వేడి ననుభవించి
కంటి నులుసు తుడుచుకొనుచు
టంటమమని కొట్టి రపుడు - డప్పులెన్నియో
--
నింగిలోన రవియు పొడిచె
ముంగిలిపయి వెలుఁగు నిండె
ఖంగు మనెను గంకణములు - కలరవమ్ముతో
వంగి చుక్కలుంచి వేగ
రంగులఁ బలు మేళవించి
మంగళముగ మ్రుగ్గు లిడిరి - మహిళలెందఱో
--
వృత్తమువలెనుండు మ్రుగ్గు
చిత్తమలరఁ జేయుచుండఁ
గ్రొత్త వేషముల ధరించి - కోమలాంగనల్
వృత్తములను జుట్టిచుట్టి
నృత్తమాడి రపుడు చేతు
లెత్తి దించి సడులఁ జేసి - రెంతొ వేడుకన్
--
ఆమని యది రాకమునుపె
శ్యామ యొకటి గళమునెత్తి
కోమలముగఁ గూయఁ దొడఁగెఁ - గొమ్మనొక్కటిన్
బ్రేమతోడ నింటిలోన
రామచిలుక గొంతు కలిపె
జాముకోడి కూసె నపుడె - చాల పెద్దగా
--
మకరరాశిలోన సూర్యుఁ
డిఁక ప్రవేశమగును గాదె
సకలజనులకగును జాల - సంబరమ్ములే
ప్రకరణమ్ము ముగియ నొకటి
ప్రకరణమ్ము వేఱు వచ్చు
సుకము నిండ భూమిపైన - శుభము కలుగఁగా
--
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
త్ర్యస్రగతిలో కందము -
--
నందతనయ నన్ను గనర
సుందరమగు నీదు చూపు - సుగము నిడునురా
వందనముల నిత్తు నెపుడు
నిందితుఁడను నీకుముందు - నీవె శరణురా ... (1)
--
మల్లె గుబురు గంధ మిచట,
చల్లె కిరణజాలములను - శశియు రజనిలో
నుల్ల మలరె నూహ లుబికె
ఫుల్లమగును గోర్కె దమ్మి - ముదము నొసఁగఁగా ... (2)
--
వేగ మిచట రమ్ము సకియ
రాగలహరిలోన మునుఁగ
రాగహృదయులై
మూఁగమనసులందు వినఁగ
మ్రోఁగు హృదయవీణ లింక
భోగ మొనరఁగా ... (3)
--
మూడవ పద్యము ఒక షట్పదకందము కూడ. అనగా సరిపాదములలో యతి స్థానమువద్ద ప్రాస కూడ ఉండును.
--
విధేయుడు - మోహన
సంక్రాంతి శుభాకాంక్షలు - విషమసీసము తరుపదసీసము -
--
తరువోజ. ఇది యొక్క సంక్రాంతి - హృదయమ్ము దాఁకు - నెదలోని భావాల - మృదులమ్ముగాను
కదలు నా రవి నేఁడు - గగనమ్ములోనఁ - గడు శైత్య మది తగ్గుఁ - గ్రమముగా నింక
మొదలౌ వసంతమ్ము - మునుముందు మనకుఁ - బూలతోఁ బలికించు - ముదమీయగాను
నదులలోఁ బారు నా - నవమైన జలము - నవలామణులు పాడి - నాట్యమ్ము లాడ
--
తే. నిలయు వెలుఁగొందు నానంద - కలిత మగుచుఁ
గలలవలె సాఁగు దినములు - కాంతి నిండ
సలలితమ్మగు సంక్రాంతి - సత్యముగను
బలుకు నాందిని రాబోవు - భావి కిపుడు
--
సూచన. మామూలు సీసములో సీసమును, ఎత్తుగీతిని సంబంధము లేక విడివిడిగా వ్రాయ వచ్చును. కాని విషమసీసములో రెండింటిని కలుపవలెను. ఈ పద్యములో ఆడన్ + ఇలయు = ఆడ నిలయు ద్వారా ఇది నెరవేర్చబడినది. లక్షణ గ్రంథములో ఒక్క ఉత్సాహ + గీతి మాత్రమే విషమసీసముగా పేర్కొనబడినది. సీసమునకు తరువోజకు గణముల సంఖ్య ఒక్కటే. అమరిక మాత్రమే వేఱు.
--
విధేయుడు - మోహన
మధురాక్కర + ఉత్సాహ = మధురోత్సాహ 🙂
--
మధురాక్కర - సూ/ఇం/ఇం - ఇం/చం
ఉత్సాహ - (సూ)4 - (సూ)3/గ
--
మధురాక్కర విఱుపులో ఉత్సాహ -
--
మనసు పిలిచెను నిను వేగ - మధువుల నొసఁగన్ హరీ
ప్రణయ కవితను సృజియించి - పాడెద ముదమొందగా
దినము రాత్రులు మది నెంతు - దిక్కిల సక నీవె నీ
స్వనము విన్న యాక్షణమది - స్వర్గమె యననౌనురా
--
ఉత్సాహ విఱుపులో మధురాక్కర -
--
మనసు పిలిచె నెపుడు వేగ - మధువు లొలుక మాధవా
ప్రణయ కవిత నొకటి వ్రాయఁ - బరవశింతు నిజముగా
దినము రాత్రి నిన్నె దలఁతు - దిక్కు నీవె యనెద నీ
స్వనము విన్న క్షణమె నాకు - స్వర్గమునకు సాటిరా
--
ఐదు అక్కరలలో మధురాక్కర మూడవది. దీనిని కన్నడములో నడువణక్కర అనగా మధ్యాక్కర అంటారు. తెలుగు మధ్యాక్కర నిజముగా మధ్యలో ఉండే అక్కర కాదు!
--
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
సార్థకనామ వృత్తములు హర, హలి, హరి -
--
కనుమ రోజు గోపాలకులను స్మరిద్దామా? గోపాలకులు ముగ్గురు - శివుడు, బలరాముడు, కృష్ణుడు. వారికై సార్థకనామ గణాక్షర వృత్తములు హర, హలి, హరి. హర, హలి వృత్తములు గ్రంథములలో నున్నవి. హరి కల్పితము.
--
హర (ధృతి, వాగురా, విదగ్ధక, వైనస) - ర/లగ UI UIU
5 సుప్రతిష్ఠ 11
--
ఓ వృషాధిపా
కావరా హరా
గోవులన్ సదా
నీవు ప్రేమతో
--
హలి (క్షుత్) - భ/లల UI III
5 సుప్రతిష్ఠ 31
--
ప్రోవుము హలి
పావనమగు
నీవనమున
నావులఁ బలు
--
హరి - ర/య/య/లగ UI UIU - UIU UIU
11 త్రిష్టుప్పు 587
--
గోకులమ్ములో - గోపబాలా హరీ
గోకులమ్ములన్ - గ్రోవితోఁ బిల్వరా
మ్రాకు నీడలో - మచ్చికన్ బచ్చికన్
జీఁకి మేయఁగాఁ - జెల్వమై యొప్పుఁగా
--
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
ఉజ్జ్వల (ముద్రా) -
--
ఆధారము - జయకీర్తి (ఉజ్జ్వల), హేమచంద్రుడు (ముద్రా)
సూత్రము - నభభమాః ససలా గితి ముద్రా - రుద్రయతి క్వచిదుజ్జ్వలం
--
న/భ/భ/మ/స/స/లగ III UII UII UU - UII UII UIU
20 కృతి 373176
--
గగన మెల్లెడ నుజ్జ్వల శోభల్ - కానఁగ నెఱ్ఱని సంధ్యలో
నగమునందున ఛాయలు నిండెన్ - నక్తపు నీడల రీతిగా
సిగరమందున నాలయమయ్యెన్ - జెల్వపు జ్యోతుల పంక్తులై
మగువ యింటను జేసెను బూజల్ - మంగళముద్రను గోరుచున్
--
విమల గాత్రము వేగము పాడన్ - బ్రేమము చిందిడుచుండఁగాఁ
గమల నేత్రము లెప్పుడు విచ్చున్ - గానఁగ నన్నిట నందమై
సుమము లెన్నియొ పూచెను నీకై - సొంపులతోఁ బలు గంపలై
ద్రుమములందునఁ గొమ్మలగుండా - తోచెను వెల్గులు సూదులై
--
కరుణ లేదని చెప్పకు దేవా - కాయము గాసిలె బాధతోఁ
దరుణ మెప్పుడు చెప్పుము చూడన్ - ధైర్యము గల్గును గుండెలో
మరణ మన్నది వచ్చును గాదా - మానిసి నీవలె నిత్యమా
స్మరణ సేసెద నామదిలోనన్ - జాలును నాకిది జన్మలో
--
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
చిత్రలేఖా -
--
డా. వరలక్ష్మిగారు ఈ వృత్తమునుగుఱించి అడిగినారు. నాకు తెలిసి ఇట్టి వృత్తము పుస్తకాలలో లేదు. కాని ఇది ఉత్పలమాలలో మొదటి నాలుగు అక్షరములను తొలగించి ర-గణములోని చివరి గురువును రెండు లఘువులుగా చేసినప్పుడు లభిస్తుంది. దీనికి చిత్రలేఖా అని పేరుంచినాను. క్రింద దీనికి నా ఉదాహరణములు -
--
చిత్రలేఖా - న/న/భ/భ/ర/లగ III III UII - UII UIUIU
17 అత్యష్టి 44480
--
కనుగవకిడు కాటుక - కామిని చిత్రలేఖలా
మనసునగల కోరిక - మంద్ర విపంచినాదమా
తనువునగల తాపము - తగ్గఁగ మందులుండునా
ప్రణయపు సరిహద్దులు - పారెడు గంగనాపునా
--
అరవిరిసిన సూనము - లామని చేయు హాసమా
తెరువునగల దీపము - తెల్లని యంధకారమా
మెఱుపునగల తీవలు - మేఘపు కంఠహారమా
తరువునగల కోకిల - తన్వికి గీతి నేర్పునా
--
కమల దళపు కన్నుల - కన్నయ దేవళమ్ములో
భ్రమల తొలఁగ జేయునొ - భారము లేసు చేయునో
నమనమగుచు నుంటిని - నాదరి రాకయుండెనే
కమల విభుఁడు నాకిటఁ - గన్నులఁ గానరాఁడుగా
--
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
J K Mohana Rao
ఉత్పలమాల - కందము -
--
ఉత్పలమాల - UII UIU III - UII UII UIUIU
--
ఈ వనిలోనఁ బుష్పముల - నేవనదేవత పూయఁజేసె వ-
ర్ణావృతమై సుశోభితము - లయ్యెను కన్నుల కింపు నీడుచున్
భా వనమెల్ల గీతికలు - పాయని నాదము మ్రోఁగుచుండె - నా-
శావరమై పులుంగుల వ-సంతపు సొంపుల వంపు రీతిగా
--
ఉత్పలమాలలోని కందము - IIU IUI IIU / IIU IIU IUI - UU IIU
--
(ఉత్పలమాల మొదటి పాదపు రెండవ అక్షరమునుండి రెండవ పాదపు నాలుగవ అక్షరము వఱకు)
--
వనిలోనఁ బుష్పముల నే
వనదేవత పూయఁజేసె - వర్ణావృతమై
వనమెల్ల గీతికలు పా-
యని నాదము మ్రోఁగుచుండె - నాశావరమై
--
మాతృక - ఉత్పలమాల
తనయ - కందము
--
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
ముక్తపదగ్రస్తము మత్తకోకిలలో -
--
మానసాంబరచంద్ర దల్చితి - మానినిన్ నను గానవా
గానవాహినిలోన మున్గెద - గంగ నీరగుఁ దేనెగాఁ
దేనెగాల్వలు వీనులందున - దృప్తి నిచ్చు నిదానమై
దానమై యది నీవొసంగఁగ - ధన్యురాలను నిక్కమై
---
నిక్కమై యిట నీవు నాయెద - నిల్చియుంటివి చక్కఁగాఁ
చక్క గారము చూపవేలకొ - చక్కనయ్యవు చిక్కవే
చిక్క వేనలి చూడ నీవలఁ - జిక్కుకొంటిని ముక్కలై
ముక్కలైనవి యొక్కటై మన - మ్రొక్కెదన్ దయ చూపరా
--
చూప రా మురళీధరా నవ - శోభ లన్నిటి శ్రీపదా
శ్రీపదాంభుజయుగ్మ సేవయె - చింత లన్నిటి నాపురా
నాపురాకృత పుణ్యమయ్యెను - నందనందన గోపతీ
గోప తీయని వేణువూఁదర - కోర్కే తీరు ఘనమ్ముగా
--
నమ్ము గాయముతోడ నుంటిని - నక్తమే తిమిరమ్మురా
రమ్ము రాజిల జీవ మిచ్చట - రాగదీపము కమ్మురా
కమ్ము రాత్రుల యంధకారముఁ - గాంచ భీతి దినమ్మురా
నమ్ము రాగపు కన్నులందున - నాకు నిద్దుర లేదురా
--
లేదు రాకయు జీవితమ్మున - బ్రేమ చీఁకటి నాదమా
నాద మాహ ముఖారి రాగపు - నాట్య మయ్యెను జేఁదుగాఁ
జేఁదు గారెల భక్షణమ్మది - జిహ్వ కిచ్చునె మోదమున్
మోద ముద్గర ఘాత బాధలె - మోహ మయ్యెను భారమై
--
భారమై బ్రతుకీడ్చుచుంటిని - భావనాంబర తారకా
తారకాద్వయమై మనంగను - దారి నాకు సుదూరమా
దూర మాకృతి నీదు కానఁగ - దుర్లభమ్మగు హీరమా
హీరమా హృది నీకుఁ జెప్పుము - హృష్టి నీయవు ప్రేమికా
--
ప్రేమి కామియు నీవె నిత్యము - బ్రేమ లోకపు స్వామి రా
స్వామి రాజిలుచుండె నీగుడి - చాలు నాకది ధామమై
ధామమై సురభూమమై భవ-తారమై ప్రియనామమై
నామమై మొగమందు నెప్పుడు - నాకు సుందరమానసా
--
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
తిరుప్పుగೞ್ ఛందములు - 1
==
తిరుప్పుగೞ್ ఛందములను తమిళములో చందప్పాట్టుగళ్ అంటారు. అనగా అవి ఛందోగీతులు. మిగిలిన భాషలలోని ఛందస్సులవలె ఇందులో గురు లఘువుల అమరిక మాత్రమే కాదు, అందులోని గురువులుగా ఎట్టి గురువులను వాడవలెనో అనే నియమములు కూడ ఉన్నాయి. వీటిని పాటించడమువలన పాటకు ఒక శబ్ద సౌందర్యము కూడ లభిస్తుంది. ఇట్టివి 1000కి పైగా అరుణగిరినాథునిచే వ్రాయబడినవి. నాకు తెలిసి ఇట్టి ఛందములు మఱెక్కడ లేవు! వీటిని దేవాలయములలో, కచేరీలలో ఇప్పుడు కూడ పాడుతారు. వీటికి అన్నిటికి ధ్వని ముద్రికలు అర్థ తాత్పర్యములు కూడ ఉన్నాయి అంతర్జాలములో.
==
సూత్రము: తందతన తనతానా - తందతన తనతానా
==
తన అన్నప్పుడు ఏ రెండు లఘువులయినను వాడ వచ్చును. తాన అన్నది UI మత్రమే కాదు. తాన యందలి న-కారము లఘువు మాత్రమే. అది ద్విత్వ లేక సంయుక్తాక్షరము కాదు, బిందుపూర్వక అక్షరము కూడ కాదు. అనగా తాన స్థానములో నేను వాడవచ్చును, కాని పువ్వు, ముందు వంటివి వాడరాదు. అదే విధముగా తందలో కచటతప వర్గములలోని మొదటి నాలుగు అక్షరములకు బిందుపూర్వమైన అక్షరములనే వాడాలి, ఉదా. పెంకి, గంగ, కంచి, గంజి, పంట, ఉండు, ముంత, సందు, పెంపు, రంభ, ఇత్యాదులు.
==
సూత్రము: తందతన తనతానా - తందతన తనతానా
==
చందనపు శిల నీవే - చంగులిడు జల నీవే
సందరపు టల నీవే - సంగమపు కల నీవే
మందిరపు వెలుఁగీవే - మంగళపు నుడి నీవే
నందనపు తరు వీవే - నన్ గనఁగ వడి రావే
(నన్ గనఁగ = నంగనఁగ)
==
మించువలె తళుకీవా - మెండుగను గులుకీవా
పంచశరు విరితీవా - పండుగకు సిరి నీవా
మంచువలె చలి నీవా - మండు చితి పొగ నీవా
నించి మనికిని దేవీ - నిండుగను బ్రతుకీవా
==
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
Like
తిరుప్పుగೞ್ ఛందములు - 2
==
అరుణగిరినాథులు పదునాల్గు, పదునైదవ శతాబ్దముల కాలములో జీవించినాడు. ఇతడు సుమారు 16000 వేల పాటలను వ్రాసినాడట. కాని ఇప్పుడు సుమారు 13 వందలు మాత్రమే మనకు లభ్యము.
==
ఈ పాటలలో ఒక శబ్దముల అమరికను గ్రహించి దానిని కొన్ని మారులు చెప్పుతారు. ఇది పద్యములా చతుష్పది. ప్రతి పాదములో కనీసము రెండు repeating units ఉండాలి. వీటికి అక్షర సామాన్య యతిని (తమిళములో మోనై) ఉంచుతారు. నాలుగు పాదములకు ద్వితీయాక్షర ప్రాస (తమిళములో ఎదుగై) ఉంటుంది.
==
సూత్రము: (తానన తానన తానన తానన తానన తానన తనతానా)2
==
ఈ తాననలోని మొదటి నకారము సంయుక్తాక్షరముగా ఉండరాదు, బిందుపూర్వకమైన అక్షరముగా నుండరాదు. కేవలము దీర్ఘము,హ్రస్వము,హ్రస్వముగా ఉండాలి, ఉదా. మోహన.
==
ఏనుఁగు మోమది - మేనది స్థూలము - కానని యాపద వలదోయీ -
హేమ సుహాసపు - కోమల భాసపు - స్వామి వినాయక కనవోయీ
==
దీనుని జూడుము - దీన జనావన - నీనగు మోమున వరదాయీ -
ధీమతి నీవిఁక - మామతి కీయుము - ప్రేమపు సారము రసపాయీ
==
జ్ఞానరసోదధి - గానకళానిధి - ప్రాణపయోదధి యిల నీవే -
నామము నీదియె - మేమిట ధ్యానము - మామది సేతుము దయ నీదే
==
మౌనము నీవిఁక - మానుము మాపయిఁ - గానఁగఁ జేయుము దయ దేవా -
మాలల వేతుము - మేలుగఁ బాడుచు - శ్రీల గుణాలయ గణనాథా
==
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణమోహన రావు
తిరుప్పుగೞ್ ఛందములు - 3
==
సూత్రము: (తత్త తనతనన - తత్త తనతనన - తత్త తనతనన తనతాన)2
తత్తలోని ద్విత్వాక్షరము త్త; ఇది క,చ,ట,త,ప వర్గములలో అనునాసికములు కాని అక్షరముల ద్విత్వాక్షరములు. ఉదా. అక్క, నిగ్గు, వచ్చి, రజ్జు, పెట్ట, గుడ్డ, అత్త, మద్ది, చిప్ప, రుబ్బు, ఇత్యాదులు. అన్న, అమ్మ, మున్నగునవి వాడ రాదు, ఎందుకంటే అవి తన్న జాతికి చేరుతాయి. పిల్చి, తల్చి తెలుగులో అంగీకృతములు. కాని అయ్య, కఱ్ఱ, తుర్రు, మొల్ల, బువ్వ వంటి పదములు వాడరాదు. అవి తయ్య జాతికి చెందినవి. అచ్చ తెలుగు పదముల వాడుకకు ఇది ఒక గొప్ప అదను!
==
కొన్ని విధములైన అక్షరములను మాత్రమే పద్యములలో వాడుట కూడ ఒక విధమైన చిత్రకవిత్వమే!
==
పొత్తములఁ జదువ - విత్తనములగును - జిత్తములు పెరుగు నిజమై యీ
ముజ్జగపు జనుల - నొజ్జయగు జనని - గజ్జె లిట మొరయు విధమేగా
--
సత్తెముగ మదికి - నిత్తె మొకపదము - గుత్తుకను వెడల - ముదమేగా
చక్కనగు బ్రతుకు - ఋక్కు లిడు వెలుఁగు - నక్కజము నిడెడు సుగమేగా
--
ముత్తి యది గలుగు - మత్తు మదిఁ దొలఁగు - బత్తి ద్వర పెరుఁగు వరమేగా
పుట్టు నొక జవము - దట్టు నొక తలఁపు - దిట్టమగు మనసు దిగులేలా
--
కత్తులిఁక వలదు - మెత్తనగు హృదికి - మిత్తి కడు భయము కనదోయీ
కబ్బమగు జగతి - నిబ్బరము కలుగ - నబ్బురము భవము భువనాన(న్)
==
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
తిరుప్పుగೞ್ ఛందములు - 4 (1077)
==
సూత్రము: (తనతన తనన - తనతన తనన - తనతన తనన తందతాన)2
చివరి తందతాన నా ఉద్దేశములో తెలుగుకు బాగుంటుంది. పాడుకొనేటప్పుడు తానను తానా అని పాడుకొనవచ్చును. తందకు సరిపోయే పదములు, అంక, గంగ, కుంచె, కుంజ, వంట, నిండ, సంత, సంధి, చెంప, కుంభ, ఇత్యాదులు.
==
మనసున శిలగ - ఘనముగ నిలిచి -
యనిశము గలవు కంద నీవు
మధురము కొలువు - మధురము తలఁపు -
మధురము స్మరణ యెందు నీకు
--
జనకుని గురువు - జననికి శిశువు -
వనితల వరుఁడు వందనీయ
సలలిత హృదయ - చెలువపు టొడయ -
మలపయి నునికి మందహాస
--
వినుతము గుణము - ప్రణుతము కరుణ -
యనఘము చరిత యందగాఁడ
విలసిత ముఖము - వెలుఁగిడు కనులు -
సలలిత రవము చందనాభ
--
ఒనరఁగఁ గలిమి - యొనరఁగ బలిమి -
నను గను మిపుడు బంధనాశ
ఒకటియు నయిదు - మొకముల కొమర -
సకలము భువిని జిందు నీవె
==
విధేయుడు - జెజ్జాలకృష్ణ మోహన రావు
తిరుప్పుగೞ್ ఛందములు - 5
==
సూత్రము: (తత్త తన్న తయ్య - తత్త తన్న తయ్య - తత్త తన్న తయ్య - తనతాన)2 (606)
==
తత్త: కచటతప వర్గములలో అనునాసికములు కాని అక్షరముల ద్విత్వములు, క్క, గ్గ, చ్చ, జ్జ, ట్ట, డ్డ, త్త, ద్ద, ప్ప, బ్బలు. హల్లులేవైనను ఉండవచ్చును.
==
తన్న: కచటతప వర్గములలో అనునాసిక అక్షరముల ద్విత్వములు, ణ్ణ, న్న, మ్మ. హల్లులేవైనను ఉండవచ్చును.
==
తయ్య: య,ల,ళ,వ అక్షరముల ద్విత్వములు. తెలుగులో ర,శ,స లను కూడ కలుపుకోవచ్చును, వీటి సంయుక్తాక్షరములు కూడ. య్య, ల్ల, ళ్ళ, వ్వ, ర్ర, ఱ్ఱ, స్స, శ్వ, ర్ల, ఇత్యాదులు.
==
తమిళములో కూడ తయ్యతో పాటలు చాల తక్కువ, తన్నతో కూడ తక్కువే.
==
ఇక్కడున్న వల్లి - చక్కనమ్మ వల్లి -
యెక్కడున్న నయ్య ప్రియురాలే
యిద్దరున్న నిల్లు - ముద్దులన్న త్రుళ్ళు -
సద్దులన్ని చెల్లు సరసాలే
[సుబ్రహ్మణ్య స్వామికి ఇద్దరు భార్యలు దేవసేన (దేవయానై లేక దేవానై) మఱియు వల్లి (వళ్ళి)]
--
మిక్కుటమ్ము నవ్వు - లెక్కువమ్ము పువ్వు -
లిక్కడున్న యయ్య కరుసాలే
మెప్పులెన్నొ చెల్లు - ముప్పులున్న వ్రయ్యు -
తప్పులున్న మళ్లు దరి వాఁడే
(ఎక్కువ + అమ్ము పువ్వులు = ఎక్కువమ్ము పువ్వులు, మళ్లు = మరలు)
--
చుక్కలున్న వెల్లి - యక్కజమ్ము బిల్లి -
దిక్కులన్ని ఝుల్లి కగుఁగాదే
సొత్తులన్ని చిల్లి - యెత్తులన్ని క్రుళ్లు -
మిత్తి తన్ను మళ్ళి సురనాథా
(వెల్లి = ప్రవాహము, ఇక్కడ పాలవెల్లి, బిల్లి = బింబము, ఇక్కడ చంద్రబింబము, ఝుల్లిక = కాంతి, తన్ను = కాలితో తన్ను)
--
దిక్కులన్ని వల్లి - పక్కనున్న జియ్య -
యెక్కడున్నఁ దల్లి వలెఁ గాచున్
దెత్తు చిన్న దివ్వె - నిత్తు జున్ను పళ్లు -
చిత్త మున్న జవ్వనపు ఱేఁడా
(జియ్య = దేవుడు)
==
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
తిరుప్పుగೞ್ ఛందములు - 6
==
సూత్రము: (తత్తతన తానత్ తనతాన)2 (1281)
==
ఇలాటివి తెలుగులో ఉండవు. తెలుగులో హలంత పదములు అరుదు. ద్రుతముతో (చేసెదన్ లాటివి), బహువచనములో (మాటల్ లాటివి) మాత్రమే ఈ తెగకు సరి పోతుంది. కాని ఇవి కూడ తఱువాతి పదములతో సంధి రూపములో వస్తాయి, చేసెద నిప్పుడు, మాటల్చాలును లాటివి. తమిళములో పరప్పొఱుళ్, కడఱ్కరై వంటి పదములను వారు పరప్ పొఱుళ్, కడఱ్ కరై అని కూడ వ్రాస్తారు. కవున తానత్ తనతాన అన్నది తెలుగులో తానత్తనతాన అవుతుంది. ఈ విధముగా నేను క్రింది పదమును అల్లినాను. కావున తెలుగులో దీని
సూత్రము: తత్తతన తానత్తనతాన
ద్విరుక్త త-కారమునకు వర్గాక్షరములలోని అనునాసికము కాని అక్షరములను వాడవలెను.
==
చిత్తమిది నీకిచ్చితి దేవా
సిగ్గువిడి నేవచ్చితిఁ గావా
మత్తువిడె నాకిప్పుడు సామీ
మక్కువను జూడెప్పుడుఁ బ్రేమీ
చత్తునను నామిత్తియు నీదే
చక్కెరగ నాముత్తియు నీవే
హత్తుకొను మోసుబ్బయ వేగం
బగ్గలము కాదబ్బ సుధీరా
==
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
J K Mohana Rao
తిరుప్పుగೞ್ ఛందములు - 7
==
సూత్రము: (తానతన తానతన తానతన తంద)2
తంద: అనునాసికములతో వర్గాక్షరములు; అంక, రంగు, కంచి, రంజన, మంట, చండి, కంత, స్కంధ, చెంప, రంభ, ఇత్యాదులు.
==
దీనులకు హీనులకు జ్ఞానమను మందై
తేనెలిడు గానముల తీపి విను విందై
మానసములోనఁగల వీణియకుఁ దంతీ
మానవుల ధ్యానమున మౌనపు స్రవంతీ
నీనగవులీను సుధ స్నేహపు ముదంబే
నేను భువనాన నిఁక నీపదరజంబే
కాననములోఁ దెరువు కానదుగ తండ్రీ
కారుణము చూపి నను గావుమయ తండ్రీ
==
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
తిరుప్పుగೞ್ ఛందములు - 8
==
(తానతన తంద
తానతన తంద
తానతన తంద తనతాన)2 - (970)
==
కానగను జింత - మేనిదియు వంత -
వానరపు వింత కతయేనా -
కాల మొక వంపు - లీలగను జంపు -
మేలమిది యింపు గద నీకే
==
స్వానముల జంగు - సూనముల రంగు -
ధ్యానముల ఖంగు విధియేనా -
సాయమున కిందు - రా యిపుడు ముందు -
నాయునికి కుందు జగమేనా
==
వేణురవ మొండు - ప్రాణమున నుండు -
జ్ఞానమగు మెండు జలజాక్షా -
ప్రేమమది మంట - సోముఁడట మింట -
ప్రేమికుల పంట యిదియేనా
==
మానసమునందు - నీనగవు చిందు -
గానముల విందు గద దేవా -
మానవుని కిందు - బాధ బ్రతుకందు -
లేదు ముద మెందు వ్యధలేనా
===
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
తిరుప్పుగೞ್ ఛందములు - 9 - తెలుగు సీసముతో!
==
తెలుగు సీసముతో తిరుప్పుగೞ್ ఛందమిది. తిరుప్పుగೞ್ ఛందములో చివర సామాన్యముగా తనతాన ఉంటుంది. ఈ తనతాన అనేది అరుణగిరినాథుడు పాటకు చివర ఉండే పెరుమాళే అనే పదముతో సరిపోతుంది. ఇది కేవలము ఒకే విధముగా నుండే లయకు ఒక ముగింపు నిచ్చుటకు వాడిన అమరిక. ఇది తెలుగు సీస పద్యములోని పాదాంతమునందలి రెండు సూర్య గణములను బోలినది. ఈ రోజు తెలుగు సీసపు అమరికతో ఒక తిరుప్పుగೞ್ ఛందమును కల్పించి ఉదాహరణముగా నిస్తున్నాను. దీని అమరిక తిరుప్పుగೞ್ ఛందపు అమరికవంటిదే.
==
సూత్రము:
(తనతంద తాననా
తనతంద తాననా
తనతంద తానన - తనన తాన)2
మొదటి రెండు పంక్తులకు యతి లేక ప్రాసయతి.
మూడవ పంక్తికి మొదటి పంక్తిలోని మొదటి అక్షరముతో అక్షరసామ్యతి. మూడవ పంక్తిలో చివరి గణములకు మొదటి ఆ పంక్తిలోని మొదటి అక్షరముతో యతి లేక ప్రాసయతి.
తంద కచటతప వర్గాక్షరములు ఆ వర్గములలోని అనునాసికముతో, ఉదా. కంకి, కంచె, గంట, కందు, కంబ వంటివి.
==
కనులందు నీవెగా - తనువందు నీవెగా
కమలంబు లౌనుగాఁ - గనులు నీకు
దినమందు నీవెగా - దెసలందు నీవెగా
తెరువందు నీవె నా - మురువు నీవు
==
నినదంబు వీనులో - నెఱ యింపు తేనెలో
నెలవంకవోలె నా - వెలుఁగు నీవు
రణమందు వీరుఁడా - రసమందు మారుఁడా
రసనంబు చేల మో - రమణ నీకు
==
వనమందు పూవులో - వలపించు తావిగా
వదనంబుపైన నా-వరణ మేమొ
ప్రణవంపు మాటలై - ప్రణయంపు పాటలై
పదమందుఁ దానమై - పలుకు నీవు
==
క్షణమందు నాకమా - కణమందు లోకమా
స్వనమందు మౌనమా - వరద నీకు
మనుమిందు మోహనా - యనిశంబు చూతురా
మధురంబు జీవ మీ - పృథివిపైన
==
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
తిరుప్పుగఴ్ ఛందములు - 10
==
ఇది ఒక త్యాగరాజ కీర్తనపైన ఆధారపడినది. (తాన తనతనన - తాన తనతనన)3 + తనతాన లతో ఒక తిరుప్పుగఴ్ ఛందము (153) గలదు. ఇందులో అధికముగా మఱొక తాన తనతనన - తాన తనతనన ఉన్నది. చివరి తనతానకు బదులు ఇందులో తాన తానతన తాన. ఇక్కడ ఒక విషయము చెప్పాలి. త్యాగయ్య పాటలో అన్ని చోటులలో తనతనన లోని ఐదు లఘువులు లేవు. ఆకడక్కడ లయ చెడక గురువులు కూడ ఉన్నాయి. వ్రాసేటప్పుడు ఎప్పుడు తాన తనతనను రెండు చతుర్మాత్రలుగా వ్రాయ రాదు.
==
తాన తనతనన - తాన తనతనన
*తాన తనతనన - తాన తనతనన
$తాన తనతనన - తాన తనతనన
*తాన తనతనన - తాన తనతనన
తాన తానతన తాన
(-) అక్షరసామ్య యతి లేక ప్రాసయతి
(*) ముందు పంక్తితో అక్షరసామ్య యతి
($) మొదటి పంక్తితో ద్వితీయాక్షర ప్రాస
==
వీణ గణగణలు - వాణి పలుకులగు
ప్రేమ చిఱునగవు - సోముఁ దళుకులగు
గాన గమకములు - వాన చినుకులగు
కాఱు జలదములు - హారి తనువె యగు
జ్ఞానసాగరుఁడు వాఁడే
==
మీన నయనములు - రాణి దశభుజకు
మేలి కయిదువులు - కాలుఁ దనయునికి
వేణు వర రవము - ధేను గణమునకు
వేదపురుషునిది - నాదసుధయునగు
జ్ఞానసాగరుఁడు వాఁడే
(దశభుజ = పార్వతి, కాలుని తనయుడు కుమారస్వామి)
==
ప్రాణి బ్రతుకు కొక - రాణ చదువులగు
భావ మధురతకు - భాష సొగసు నిడు
దీన జనుల కొక - దీప మతఁడె యగు
దేవి చరణములఁ - బూవు యునికి యగు
జ్ఞానసాగరుఁడు వాఁడే
==
మానసపు కనులు - మాధవుని కనులు
మానసపు ముదము - మాధవుని కరుణ
ప్రాణ మొక పరుగు - వాని దయ వెలుఁగు
భావి కలవరము - పావనము భవము
జ్ఞానసాగరుఁడు వాఁడే
==
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
తిరుప్పుగఴ్ ఛందములు - 11
==
సూత్రము: (తాన తనతనన తాన తనతనన తాన తనతనన తనతాన)2 (159)
==
గాలి సడులిడఁగఁ - జాల సుగమిడుచుఁ -
దేలెఁ బరిమళము లిట నీకై
కాయములు బడలెఁ - దీయనగు కలలు -
వేయి కలుగు నిఁక కను మూయ(న్)
==
బాల శశివదన - పాలఁ గుడిచి వడి -
మేలు పఱుపుపయి పడుకోరా
పాట నొకటి కడు - తేట తెనుఁగునను -
నోటఁ బలికెదను పసికూనా
==
వేళ యిది రజని - వ్యాళములు నడచుఁ -
బూల తరులతల భయమేలా
ప్రేమ కరములను - స్వామి తడవు నిను -
నామదియు కరగి హితమాయె(న్)
==
లీలలను వదలి - తూలు కలల వన-
మాల కదలఁగను హరి లాలీ
ప్రీతి తలి కగును - భీతి వెలి యగును -
పూఁతవలె ముదములగు లాలీ
==
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
తిరుప్పుగఴ్ ఛందములు - 12
==
సూత్రము: (తత్త తనతనన తత్త తనతనన తత్త తనతనన తనతానా)2 (1245)
చివరి తనతానను వదలితే మిగిలినవి సీసపు లక్షణములే!
==
కచ్చితముగ నిట - ముచ్చటగును మది -
వచ్చి కనుము నను వనమాలీ
కద్దు హృదయమున - ముద్దు మొగమదియు -
వద్దు వదలకుము దయమాలి
==
వచ్చి కవుఁగిలిని - నచ్చెరువు నిడఁగ -
నుచ్చమగును హృది హృదయేశా
కప్పురపు కళిక - నిప్పు తగులఁగను -
గుప్పుమని వెలుఁగు విధ మీశా
==
నచ్చితివి మనసు - నిచ్చితిని నిజము -
మెచ్చుకొనుము నను మణిహారీ
నట్టుఁ గలవెపుడు - గట్టియగు నొరిమ -
పట్టుకొని విడువ వలదోయీ
==
లచ్చలుగ సిరియు - నచ్చముగఁ దమరె -
విచ్చు ముదపు విరి హృదయాన
లచ్చనము శుభము - లిచ్చలగు శుభము -
పచ్చనగు మనికి భువనాన
==
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
వర్ణచ్ఛందములు - 13
స్వాగతము, ద్రుతపదములకు ఒకే లయ
==
xUIUIII - UII UU - స్వాగతా - (నాట్యశాస్త్రము, పింగళ ఛందస్సు)
IIIUIII - UII UU - ద్రుతపద (ముఖర, కలహంస) - జయకీర్తి హేమచంద్రుల ఛందోనుశాసనము
నడక: 8 - 4,4 మాత్రలు
నేను వ్రాసిన అష్టమాత్రా వృత్తములు అను వ్యాసమును చదవండి.
==
స్వాగతము - ర/న/భ/గగ UIU III - UII UU
11 త్రిష్టుప్పు 443
==
స్వాగతమ్ము హరి-చందనగంధీ
రాగరంజితము - రాత్రి సుగంధీ
మూగవోయితిని - మోదము లేదా
రాగిణీ రజని - రమ్యము గాదా
==
నన్ను వీడితివి - న్యాయము లేమో
విన్నవించు మవి - వేగము నేనీ
తెన్ను లేని వని - దిక్కు నెఱుంగన్
వన్నె చిందు హృది - వజ్రమె యేమో
==
ఎంత హాయి మది - యిప్పుడు నాకే
చింత లేదు కడు - చిత్రముగా నా
కింత దగ్గరగ - నిట్టుల నుండన్
సంతసంపు ఝరి - సాఁగెను గాదా
==
ద్రుతపదము - న/భ/జ/య IIIU III - UII UU
12 జగతి 888
==
మనసు పాడ నొక - మంద్ర పదమ్ముం
గనులు వ్రాసె నొక - కావ్యము నీకై
వినఁగ రావు సక - ప్రేమము లేదా
కొనఁగ రమ్ము విరి - గుత్తుల నేన్నో
==
ద్రుతపదమ్ము చెలి - తొందరగా స-
ద్గతులు నిండఁగను - గానము సేతున్
జతగ నీవు కడు - చల్లఁగ నాతోఁ
గృతులఁ బాడ నతి - యిష్టముతో రా
==
మనసు పాడె నొక - మౌనపు రాగ
మ్మనఘ నీకు నిట - నాశల వీణా
స్వనము మ్రోఁగఁగను - వాంఛల తారా
గణము వెల్గె నిఱు - గన్నుల కింపై
==
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
J K
వర్ణచ్ఛందములు - 14
(శ్రీరామనవమికి వ్రాసినది)
==
సూత్రము:
1. తందన తానన తందన తాన
2. తందన తానన తందన తాన
3. తందన తానన తందన తాన
4. తందన తానన తందన తాన
ఇది చతుర్మాత్రలతో ద్విపద.
అన్ని పాదములకు మూడవ గణముతో యతి లేక ప్రాసయతి.
1,2 మఱియు 3,4 పాదములకు అక్షరసామ్య యతి.
1,3 పాదములకు ద్వితీయాక్షర ప్రాస.
తందనలో ఐదు వర్గముల అక్షరములు ఆవర్గముల అనునాసికములతో నుండవలయును.
==
వందిత వీరుని - వంపుల విలును
బందిరిలోఁ గనెఁ - బంకజముఖియు
సుందర రాముని - సొంపగు పతిగ
సుందరి సీతయు - సొంపిలఁ గొనెను
==
సింగపు పీటయు - శృంగము వలదు
సింగము చేసెడు - చిందు సుగమనె
రంగులతో వన - రంగమె గృహము
రంజన మాహృది - ప్రాంగణ మనెను
==
లంకకు నా యక-లంకను గొనిరి
రంకుల రాజు క-ళంకునికొఱకు
కొంకున జానకి - కుందెను నలఁగి
క్రుంగెను మిక్కిలి - కుంపము గలుగ
==
అంజని దేహజుఁ - డంబుజ నయన
నంజలితోఁ గని - యంబుజ నయను
నంజిని నామెకు - నంగుళి నిడుచు
నంబ శిరోమణి - నందెను దొరకు
==
సింధువు దాఁటుచు - చిందుచు బలిమి
చెండుగ నాడిరి - చించి రసురుల
చెందుచు మోదము - సింధుజఁ గనిరి
సింగళ దీవిని - జెంగునఁ గపులు
==
శాంతిగ నేలెను - చంద్రుఁడు ధరను
స్వాంతము సీతకు - సంబర మొసఁగ
క్షాంతిని నేలెఁ బ్ర-శాంతము వెలయఁ
గాంతకుఁ దోడుగఁ - గాంతమొ యనఁగ
==
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
J K Mohana Rao
వర్ణచ్ఛందములు - 15
==
ఇది తిరుప్పుగఴ్ ఛందము కూడ (1112).
సూత్రము:
(తత్తతనా తాన తత్తతనా తాన తత్తతనా తాన తనతాన)2
==
ముద్దుగదా చూడ ముద్దకు నా వ్రీడ
యిద్ధరపైఁ జాల సొబగేగా
ముద్దిడఁగాఁ దీపి ముత్తెములై వాన
వద్దనునో యేమొ సరికాదో
==
నిద్దురలో నేల నిత్తెము దానౌను
వద్దనునే నాకు జతలేదా
నిబ్బరమో నాకు నిచ్చయమై లేదు
నిగ్గులతో వేగ మసి సేయు
==
పద్దెములో నేను బద్ధముగాఁ జేతు
ముద్దుగ నాప్రీతి యగుఁ గాదా
పగ్గము లేదాయె నెగ్గును లేదాయె
సిగ్గును లేదాయెఁ గలలోన
==
అద్దములో నామె నిద్దముగా రూపు
శుద్ధము నాప్రేమ శివమేగా
అబ్బుర మీయాశ యగ్గల మీయాశ
యక్కరతో నామె కనునేమో
==
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
వర్ణచ్ఛందములు - 16 (తేటగీతి పాదము)
==
(తన్న తనతాన తనతాన తన్న తనన)2
తేటగీతి పాదమును ఒక వర్ణచ్ఛందముగా వ్రాసినాను.
తన్న = క్షుణ్ణ, నన్ను, అమ్మ వంటి పదములు మాత్రమే
తనతానలోని గురువు తా బిందు యుక్తముగా లేక సంయుక్తాక్షర పూర్వకముగా నుండరాదు. అది దీర్ఘాక్షరము మాత్రమే. పాద పాదమునకు తేటగీతివలె యతి. రెండు పాదములకు అక్షర సామ్య యతి. నాలుగు పాదములకు ద్వితీయాక్షర ప్రాస.
==
నిన్ను విడనాడి మనలేను - నన్ను గనుము
నెమ్మివలె నాడెఁగద మాన-సమ్ము నిజము
==
చిన్ని హృదయానఁ జిన యాశ - నిన్ను గనఁగ
చెమ్మగిలె నాదు కనుదోయి - చిమ్ము జలగ
==
వెన్న మది నేఁడు శిల యేమొ - వన్నె తఱిగె
విన్నపము నీవు వినలేవొ - తెన్ను నెఱుఁగ
==
ఎన్ని నడి రాతిరుల నేను - నిన్ను దలఁతు
నెన్ని పెనుగాలి నినదాల - నిన్ను వలతు
==
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
వర్ణచ్ఛందములు - 17
==
ఇది తిరుప్పుగఴ్ ఛందము కూడ (1067).
సూత్రము: (తంద తనన తంద తనన తంద తనన తనతాన)2 (1067)
ఇది కొద్దిగా కష్టతరమైనది.
==
అందములకుఁ జందములకు వంద విరుల సొబగీవా
అంబ కనుల యంబుజముల కింబలరెడు రవి నీవా
==
అందఱిలను ముందుఁ గొలుచు వందితుఁడవు గద దేవా
అంపు కరుణ చంపి వెతల నింపు సుధల గణనాథా
==
తందనముల మందిరమున కందుని యన కన రావా
దంతి ముఖ మనంత మహిమ చింత తొలఁగు సిరి నీవా
==
కొందలముల కుందెద మిట సుందరతర గుణరాశీ
క్రుంగు చెఱచి పొంగు లిడుము గంగగ సురపురవాసీ
==
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
J K Mohana Rao
వర్ణచ్ఛందములు - 18 (మత్తకోకిల పాదము)
==
సూత్రము: (తాన తందన తాన తందన తాన తందన)2 తన తాననా
తందన = సంకెల, అంగన, చెంచెత, రంజన, జంటలు, పండుగ, చింతలు, నందుడు, సంపద, అంబిక, ఇత్యాదులు.
==
నాదబిందువు నీవె యందురు - నాదసింధువు నీవెగా
నాయకుండవు నీవె యందును - నాకు నండవు నీవెగా
కర మీవుగా
==
మోదమందున ఖేదమందునఁ - బూల గంధము నీవెగా
మోదకుండవు బోధకుండవు - మోహనుండవు నీవెగా
విరితీవెగా
==
శోధనంబుల సాధనంబుల - సోయగంబుల నీవెగా
సోమసుందర హేమమందిర - చోర, డెందము నీదెగా
యిది నీకెగా
==
కాదనంగను నౌననంగను - గాని బంధము నీవెగా
కామ భృంగము కాడె నంగన - గాయముంగన లేవుగా
మనలేనుగా
==
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
వర్ణచ్ఛందములు - 19 (ఉత్సాహ పాదము)
==
తాన తన్న తాన తన్న తాన తన్న తాననా
తన్న: క్షుణ్ణ, విన్ను, రమ్ము, ఇత్యాదులు.
==
మాయ చిమ్ము మాధవమ్ము మానసమ్ము దోచెనే
గాయనమ్ము సేసి నన్ను క్షాళనమ్ము సేతువో
పాయసమ్ము తీపి జున్ను పానకమ్ము నాదెగా
వ్రాయ నిమ్ము పాట లెన్నొ రాజితమ్ముగా సకీ
==
గేయమన్నఁ జాల వన్నె కేళి యన్న హాసమే
గాయమున్న దేహమన్నఁ గాలుచున్న భావమే
కూయు చిన్న కోకిలమ్మ కోమలమ్ము నాచెలీ
దాయు నన్ను ప్రేమ మిన్న దాఁగుమన్న దాఁగదే
(దాయు = సమీపించు)
==
తనన తంద తనన తంద తనన తంద తాననా
తంద: ఇంక, రంగ, కంచు, గంజి, తంట, కుండ, ముంత, సందు, ఇంపు, చెంబు, ఇత్యాదులు.
==
మనమునందు వెలుఁగులెందు మదనుఁడందు దాఁగెనో
వనమునందు విరులె యిందువదనమందుఁ బూచెనో
స్వనమునందు ఝరుల చిందు వలపు విందులాయెనో
కనులముందుఁ గడు పసందు కవుల ఛందమాయెనో
==
ఎఱుపు రంగు కురిసె నింగి యెవరి కంటి తోయమో
కరుగు కాంతి ధరను నింపుఁ గలువ లింక పూయునో
తెరయు దించి రవి చనంగ తిమిరమెందుఁ జూడఁగా
విరహమందుఁ దినఁగ మందు వెలయు బంధ పాశమా
==
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
వర్ణచ్ఛందములు - 20
==
ఇది తిరుప్పుగఴ్ 303లో తననం దనన తంద - తనతాన (தனனந் தனன தந்த —— தனதான) అని వివరించబడినది. కాని తెలుగుకు సరిపదదు అని నా ఉద్దేశము. కాబట్టి దీనిని తనతంద తనతంద తనతాన అని మార్చినాను.
సూత్రము: తనతంద తనతంద తనతాన.
==
గళమందు గతియందు రవమీవే
కలమందుఁ గరమందు బలమీవే
==
వెలుఁగందు నిరులందు ఛవి నీవే
పిలుపందు వలపందుఁ దలఁపీవే
==
కలకండవలె నుండు రసమీవే
కలలందు విదయందు మతి నీవే
==
తలువంగఁ గొలువంగఁ దగు దేవా
తనువందు మనమందు నెపుడీవే
==
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
వర్ణచ్ఛందములు - 21 - మందాకినీవృత్త పాదము
==
మందాకినీ - త/మ/య/ర/త/గ UUIU UUIU - UUIU UUIU
16 అష్టి 17477
ఆధారము: మందారమరందము
==
తానాతనా తానందనా - తానాతనా తానందనా
==
బాలామణీ శృంగారమా - భావోదధీ భృంగారమా
మాలాధరీ మందాకినీ - మాయామయీ ఛందోమణీ
నీలీల లీకందోయికే - నీకోస మీబంధూకమే
నాలాలసా నిండార రా - నామోదమే మెండౌనుగా
==
తత్తందనా తానాతనా - తత్తందనా తానాతనా
==
చిత్తంబులో నీకోసమే - సిద్ధుండరా సీతాపతీ
విత్తంబు లీనాకేలరా - పిత్తంబురా రాగాకృతీ
ముత్తెంబు లానీమాటలే - ముత్తిం బితా నీవీయరా
సత్తెంబుగా నాయాశరా - చక్కంగ నీతావీయరా
==
తానాన తానా తాననా - తానాన తానా తాననా
==
దేవాధి దేవా పావనా - ధీరాఽతి శూరా భూధరా
భావాతిరేకా మోదకా - వారీశహారీ దేవరా
తావేది నాకీ భూమిలోఁ - దాపాన నాకీ బాధలే
నావైపుఁ జూడో నాయనా - నాదారి నీవే యాశగా
==
తానాననా తానందనా - తానాననా తానందనా
==
ఆతారకా హారంబులో - నాదౌరులో నీయందమో
యేతావులో నీవుంటివో - యేతీరుగా నీవుందువో
పాతాళమా సారంగమా - పాలేటిలో వైకుంఠమా
యేతానమో నీదండరా - యీజీవిలో నీవుండరా
==
విధేయుడు - జెజ్జాల కృష్ణ మోహన రావు
కామెంట్‌లు లేవు:
కామెంట్‌ను పోస్ట్ చేయండి